“ବରଷା ପାଗକୁ ମୁଢ଼ି ନଡ଼ିଆ,

ଖାଇଲେ ଲାଗିବ ଭାରି ବଢ଼ିଆ”

‘ମୁଢ଼ି’, ଓଡ଼ିଶାର ଘରେ ଘରେ ପରିଚିତ ପାରମ୍ପରିକ ଖାଦ୍ୟ ।  ଖରା ହେଉ କି ଶୀତ, ସକାଳ ହେଉ କି ସନ୍ଧ୍ୟା, କେବେ ବି କମିନି ଏହାର ଆଦର । ଧନୀଠୁ ଗରିବ, ପିଲାଠୁ ବୁଢ଼ୀ, ସଭିଙ୍କ ପ୍ରିୟ ଆମ ଗାଉଁଲି ମୁଢ଼ି । ଘର ହେଉ କି ଖଟି ଅବା ମେଳା, ମହୋତ୍ସବ, ଯାନିଯାତ୍ରା ସବୁଠି ଥାଏ ମୁଢ଼ିର ପସରା । ବିଶେଷ କରି ରିମଝିମ ବର୍ଷାରେ, ଭିଜା ଭିଜା ସନ୍ଧ୍ୟାରେ ମୁଢ଼ିର ମଜା ଟିକେ ନିଆରା । ଝାଲମୁଢ଼ି ହେଉ କି ମୁଢ଼ି ବାରମଜା ଥରେ ଯିଏ ଏହାକୁ ପାଟିରେ ପକାଇଛି, ଆର ଥର ପାଇଁ ଆଗ୍ରହ ଦେଖାଇଛି ।

ଭାରତୀୟ ବିସ୍କୁଟ ‘ମୁଢ଼ି’

କୃଷିପ୍ରଧାନ ରାଜ୍ୟ ଓଡ଼ିଶାରେ ଭାତ ହେଉଛି ପ୍ରମୁଖ ଖାଦ୍ୟ । ଏହା ଚାଉଳରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ । ଚାଉଳରୁ ଚୁଡ଼ା ଏବଂ ମୁଢ଼ି ମଧ୍ୟ ତିଆରି ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଦୁଇଟିଯାକ ଓଡ଼ିଆଙ୍କ ପସନ୍ଦ । ଘରେ କିଛି ନଥିଲେ ବି ଚୁଡ଼ା ଓ ମୁଢ଼ି ବର୍ଷସାରା ପାଇଁ ସାଇତା ହୋଇରହିଥିବ । ଏମିତିକି ବନ୍ୟା, ବାତ୍ୟା ବେଳେ ଲୋକେ ଆଗ ଆଣିକି ଚୁଡ଼ା ଓ ମୁଢ଼ିକୁ ରଖିଥାନ୍ତି । ଯଦି କିଛି ଖାଇବାକୁ ନମିଳେ, ଏଥିରେ ପେଟ ପୁରିଯାଏ । ସେଥିପାଇଁ ଦେଶର ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ବୈଜ୍ଞାନିକ ତଥା ଦେଶର ପ୍ରଥମ ଔଷଧ କମ୍ପାନୀ ବେଙ୍ଗଲ କେମିକାଲ୍ସ ଆଣ୍ଡ୍ ଫାର୍ମାସ୍ୟୁଟିକାଲ୍ସର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ଡ. ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ ଚନ୍ଦ୍ର ରାୟ ମୁଢ଼ିକୁ ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟୋପଯୋଗୀ ଦର୍ଶାଇ ‘ଭାରତୀୟ ବିସ୍କୁଟ’ ଭାବେ ସମ୍ବୋନ୍ଧିତ କରିଥିଲେ ।

 ସବୁଥିରେ, ସବୁଠି ଓ ସମସ୍ତଙ୍କ ନିମନ୍ତେ

କାଇଁ କେଉଁ କାଳରୁ ଲୋକଙ୍କ ନିତିଦିନିଆ ଜଳପାନରେ ମୁଢ଼ି ବେଶ୍ ଆଗରେ ରହିଛି । ନାଲି ଚା’ ସାଙ୍ଗକୁ ମୁଢ଼ି ସକାଳର ପ୍ରମୁଖ ଜଳଖିଆ । ଘରେ ନଡ଼ିଆ କୋରା କିମ୍ବା ଘିଅ ମରାଗଲେ ହେଲେ ମୁଢ଼ି ଖୋଜା ପଡ଼େ । ବରା, ପିଆଜି, ପକୁଡ଼ି ଓ ଆଳୁଚପରେ ବି ମୁଢ଼ି ଦରକାର।  ଗରମ ଗରମ ସିଝା କ୍ଷୀରରେ ଏବଂ ମୁଢ଼ି, କଦଳୀ ଓ କ୍ଷୀର ଚକଟି ଖାଇବାର ଆନନ୍ଦ କହିଲେ ନସରେ । ଏପରିକି କେବଳ ଗରମ ସୋରିଷ ତେଲ ଓ କଞ୍ଚାଲଙ୍କା ପକାଇ ଦେଲେ ବି ଚଳିଯାଏ । ଏମିତିକି ଘରେ ବଳିଯାଇଥିବା ଚିକେନ୍ ଓ ମଟନ୍ ତରକାରୀ, ଡାଲମା, ଘୁଗୁନିରେ ବି ମୁଢ଼ି ପକାଇ ଖାଇବାକୁ ସମସ୍ତେ ବହୁତ ଭଲ ପାଆନ୍ତି ।  ଘରଠୁ ଦୂରକୁ ଗଲେ ଖାଦ୍ୟ ତାଲିକାରେ ପ୍ରଥମେ ମୁଢ଼ି ଆସେ ।

ସହରିଆ ଲୋକ ମଧ୍ୟ ମୁଢ଼ି ମୋହରୁ ନିଜକୁ ଦୂରେଇ ପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ଏଠାରେ ମୁଢ଼ିକୁ ଭିନ୍ନ ଢଙ୍ଗରେ ପରଷା ଯାଏ, ଯାହାକୁ “ଝାଲମୁଢ଼ି” କୁହାଯାଏ । ଅନ୍ୟ ରାଜ୍ୟରେ ଏହା “ଭେଲ୍ ପୁରୀ” ନାଁରେ ଜଣାଶୁଣା । ଏଥିରେ ପିଆଜ, ସୋରିଷ ତେଲ, କଞ୍ଚା ଲଙ୍କା, ମିକ୍ସଚର ମିଶାଯାଇଥାଏ । ଆଉ ଏବେ ଏହାକୁ ଆହୁରି ଅଧିକ ସୁଆଦିଆ କରିବା ପାଇଁ ଏଥିରେ ମଟରସିଝା, ଟମାଟୋ ଓ କାକୁଡ଼ି ମିଶାଇ ବାହାରେ ବିକ୍ରି କରାଯାଉଛି । ସାଙ୍ଗସାଥୀ, ଖଟି, ହଷ୍ଟେଲ୍, ଅଫିସ, ଖେଳ ପଡ଼ିଆ ଏବଂ ଗସ୍ତ ସମୟରେ ଝାଲମୁଢ଼ିର ଚାହିଦା ଅଧିକ ରହିଥାଏ । ଆଜିକାଲି ବାହାଘର ଭୋଜି, ବଡ଼ ବଡ଼ ନାମୀଦାମୀ ହୋଟେଲ୍ ଏବଂ ରେଷ୍ଟୁରାଣ୍ଟର ମେନ୍ୟୁରେ ଏହି ଝାଲମୁଢ଼ି ସାମିଲ ହେବାକୁ ଲାଗିଲାଣି ।

ଗୁଡ଼କୁ ପାଗ କରି ସେଥିରେ ଅଳ୍ପ ଗୋଲମରିଚ ଗୁଣ୍ଡ ପକାଇ “ମୁଢ଼ି ମୁଆଁ” ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ । ଏହା ମୁଢ଼ିର ସ୍ବାଦକୁ ଆହୁରି ଦ୍ବିଗୁଣିତ କରିଥାଏ। ଆଗରୁ ଘରେ ଏହା ତିଆରି ହେଉଥିବା ବେଳେ ଆଜିକାଲି ଦୋକାନଗୁଡ଼ିକରେ ମୁଢ଼ିମୁଆଁ ମିଳୁଛି। ବାଲେଶ୍ବରର କେତେକ ଅଞ୍ଚଳରେ ଚାଉଳକୁ ଭାଜି “କଡ଼କା” ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ । ଏହା ସାମାନ୍ୟ ଟାଣ ମୁଢ଼ି। ଏଥିରେ ହଳଦୀ, ଚିନାବାଦମ ଓ ନଡ଼ିଆ ପକାଇ ଖାଇଥାନ୍ତି।

ଆମ ଉତ୍କଳୀୟ ସଂସ୍କୃତିରେ ଝିଅଟିଏ ଶାଶୂଘରକୁ ଗଲେ ବର୍ଷସାରାର ଭାରରେ ମୁଢ଼ି ଯିବାର ପରମ୍ପରା ରହିଛି। କେତେକ ସ୍ଥାନରେ ରଜ ପର୍ବରେ ଝିଅମାନଙ୍କୁ ଭାତ ଖାଇବା ଉପରେ ବାରଣା ଥିବାରୁ ସେମାନେ ମୁଢ଼ି ଓ ଚୁଡ଼ା ଖାଇଥାନ୍ତି। ଖୁଦୁରୁକୁଣୀ ଓଷାରେ ମୁଢ଼ି ଭୋଗ ହେବାର ପରମ୍ପରା ରହିଛି। 

ମୟୂରଭଞ୍ଜ ଓ ବାଲେଶ୍ବରିଆଙ୍କ ଜୀବନ ‘ମୁଢ଼ି’

ମୁଢ଼ି ସମସ୍ତଙ୍କର ପ୍ରିୟ ଖାଦ୍ୟ, କିନ୍ତୁ ମୟୂରଭଞ୍ଜ ଓ ବାଲେଶ୍ବରବାସୀଙ୍କ ମୁଢ଼ି ପ୍ରତି ଅଲଗା ହିଁ ଭାବ। ସକାଳ, ଦ୍ବିପହର ଓ ସନ୍ଧ୍ୟା ସେମାନେ ସବୁବେଳେ ମୁଢ଼ି ଖାଇବାକୁ ପସନ୍ଦ କରନ୍ତି। ଏମିତିକି ଭାତ ଖାଇସାରିଲା ପରେ ବି କଂସାଏ ମୁଢ଼ି ଖାଇବାକୁ ପଛଘୁଞ୍ଚା ଦିଅନ୍ତି ନାହିଁ। ଭୋଜିଭାତରେ ବି ମୁଢ଼ିକୁ ଖୋଜନ୍ତି। ଆଉ ବାରିପଦା ମୁଢ଼ିମାଂସ କେବଳ ଆମ ରାଜ୍ୟରେ ନୁହେଁ ଦେଶବିଦେଶରେ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଖ୍ୟାତି ଅର୍ଜନ କରିଛି। ମୟୂରଭଞ୍ଜକୁ ଆସୁଥିବା ପ୍ରତିଟି ପର୍ଯ୍ୟଟକ ମୁଢ଼ିମାଂସ ଖାଇବାକୁ ଭୁଲନ୍ତି ନାହିଁ। ଆଜିକାଲି ବିଭିନ୍ନ ମହୋତ୍ସବରେ ମୁଢ଼ିମାଂସ ଷ୍ଟଲ୍ ଦେଖିବାକୁ ମିଳୁଛି। ଏଥିସହ ବାରିପଦା ମୁଢ଼ିକୁ ଜିଆଇ ଟ୍ୟାଗ୍ ମାନ୍ୟତା ପାଇଁ ବହୁ ଦିନ ଧରି ଦାବି ହୋଇଆସୁଛି ।

ମୁଢ଼ିର ଅନେକ ନାମ

ଓଡ଼ିଶାର ଗାଁ ଗହଳିରେ ମୁଢ଼ି ‘ଭୁଜା’ ନାମରେ ପରିଚିତ। ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗରେ ଏହା ମୁରି କିମ୍ବା ମୁଢ଼ି, ଗୁଜୁରାଟରେ ମୁରମୁରା ନାଁରେ ଜଣାଶୁଣା। ମୁଢ଼ିର ସଂସ୍କୃତ ନାଁ ହେଉଛି “ଲାଜା”। ବିଶେଷ କରି ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତୀୟ ରାଜ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ମୁଢ଼ି ବିଭିନ୍ନ ଧାର୍ମିକ ତଥା ସାମାଜିକ ସମାରୋହରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ। ବିବାହ ସମୟରେ ଅଗ୍ନିରେ ମୁଢ଼ିକୁ ଅର୍ପଣ କରାଯିବାର ପ୍ରଥା ରହିଛି। କେରଳ ଏବଂ ତାମିଲନାଡୁରେ ପୂଜା ବା ପ୍ରାର୍ଥନା ସମୟରେ ଦେବାଦେବୀଙ୍କୁ ଭଜା ଚାଉଳ ଅର୍ପଣ କରାଯାଇଥାଏ।

କେମିତି ତିଆରି ହୁଏ

ମୁଢ଼ି କେବେଠାରୁ ଖାଦ୍ୟ ତାଲିକାରେ ସାମିଲ ହୋଇଛି କିମ୍ବା କିଏ ଏହାକୁ ବାହାର କରିଛି, ତାହାର ସଠିକ୍ ତଥ୍ୟ ନାହିଁ। ହେଲେ ଲୋକକଥା ଅନୁଯାୟୀ ପ୍ରାୟ ପଞ୍ଚଦଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଏହା ଭଗବାନଙ୍କୁ ଭୋଗ ଲଗାଯାଉଥିବା ଜଣାଯାଏ। ସଦ୍ୟ ଅମଳ ଚାଉଳକୁ ମାଟିହାଣ୍ଡିରେ ଭାଜି ଦେବାଦେବୀଙ୍କୁ ଅର୍ପଣ କରାଯାଉଥିଲା। ପୂର୍ବରୁ ସ୍ତ୍ରୀଲୋକମାନେ ଘରେ ମୁଢ଼ି ଭାଜୁ ଥିଲେ। ଉଷୁନା ଚାଉଳକୁ ଲୁଣପାଣିରେ ବତୁରିବା ପରେ ମାଟିହାଣ୍ଡିରେ ସରୁ ବାଲି ପକାଯାଏ। ସେହି ବାଲି ତାତିବା ପରେ ସେଥିରେ ଚାଉଳକୁ ନଡ଼ିଆ କାତିରେ ଭଜାଯାଏ। ଯାହା ବି ହେଉ ସେବେ ହେଉ କି ଏବେ ମୁଢ଼ିର ଚାହିଦା କେବେ ବି କମି ନାହିଁ।  

ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟକୁ ହିତ

ମୁଢ଼ି ପେଟ ଏବଂ ମନକୁ ଶାନ୍ତି ଦେବା ସହ ଏଥିରୁ ଶରୀରକୁ ମିଳେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଲାଭ । ମୁଢିରେ ପ୍ରଚୁର ପରିମାଣରେ କାର୍ବୋହାଇଡ୍ରେଟ୍ ଥିବାରୁ ଏହା ଶରୀରକୁ ତୁରନ୍ତ ଶକ୍ତି ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ। ଏହା ଭିଟାମିନ ଡି, କ୍ୟାଲସିୟମ, ଆଇରନ ଏବଂ ଫାଇବରର ଉତ୍ତମ ସ୍ରୋତ ହୋଇଥିବାରୁ ଦାନ୍ତ ଏବଂ ହାଡ଼ ଶକ୍ତ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ। ଏହାସହ ହଜମ ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ ସରଳ ଓ ରକ୍ତ ଚାପ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବାରେ ସହଯୋଗ କରେ। ମୁଢ଼ିରେ କ୍ୟାଲୋରୀର ମାତ୍ରା ଖୁବ କମ୍ ତେଣୁ ଏହା ଓଜନ ହ୍ରାସ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥାଏ ଏବଂ ଏହାଦ୍ୱାରା ହୃଦଘାତର ଆଶଙ୍କା ମଧ୍ୟ କମ ହୋଇଥାଏ।

ଦିନକୁ ଦିନ ମୁଢ଼ିର ଚାହିଦା ବଢୁଥିବାରୁ ଓଡ଼ିଶାରେ ବହୁଳ ମାତ୍ରାରେ ମୁଢ଼ି ଫ୍ୟାକ୍ଟ୍ରି ଗଢ଼ି ଉଠିଛି। ଆଉ ଏବେ ପ୍ୟାକେଟ ମୁଢ଼ି ବାହାରକୁ ବିକ୍ରି ପାଇଁ ପଠାଯାଉଛି ଫଳରେ ଦେଶ ବିଦେଶରେ ମାର୍କେଟରେ ମୁଢ଼ିର ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଚାହିଦା ରହିଛି। କେବଳ ଏତିକି ନୁହେଁ ମୁଢ଼ି ବ୍ୟବସାୟ କରି ଭଲ ଦି ପଇସା ରୋଜଗାର କରିପାରୁଛନ୍ତି ଅନେକ ଲୋକ। ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରତ୍ୟେକ ରୋଷେଇ ଘରେ ଭରପୂର ମାତ୍ରାରେ ଥିବା ପାରମ୍ପରିକ ଖାଦ୍ୟ ମୁଢ଼ି ସମସ୍ତଙ୍କ ମନ ଜିତିଥାଏ । ଯେତେ ନୂଆ ନୂଆ ଖାଦ୍ୟ ଆସିଲେ ମଧ୍ୟ ମୁଢ଼ିର ସ୍ଥାନ କେହି ନେଇପାରିବେ ନାହିଁ। କାରଣ ଆମ ଓଡ଼ିଆ ଖାଦ୍ୟ ସବୁଠୁ ବଢ଼ିଆ ।

ବିଶ୍ବନୟନ୍ତା ମହାପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ, ତାଙ୍କ ଲୀଳା ଅପ୍ରମେୟ । ବର୍ଷକୁ ଥରେ ଲକ୍ଷ ଲକ୍ଷ ଭକ୍ତଙ୍କ ଗହଣରେ ନିଜେ ଭାଇ ଭଉଣୀକୁ ଧରି ବଡ଼ଦାଣ୍ଡକୁ ଓହ୍ଲାଇ ଘୋଷଯାତ୍ରାରେ ଯାଇଥାନ୍ତି ଜନ୍ମବେଦୀକୁ । ସେଠାରେ ସାତ ଦିନ ରହି ଫେରନ୍ତି ପୁଣି ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରକୁ । ଆଷାଢ଼ା ଶୁକ୍ଳ ଦଶମୀ ଦିନ ତଥା ବାହୁଡ଼ା ଦଶମୀରେ ରଥରେ ବସି ଦକ୍ଷିଣାୟନ ଯାତ୍ରା କରିଥାନ୍ତି । ସେଦିନ ଶ୍ରୀବିଗ୍ରହଙ୍କ ଦିବ୍ୟ ତିନି ରଥ ଅଟକିଥାଏ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ସମ୍ମୁଖରେ। ହେଲେ ରତ୍ନବେଦୀକୁ ଯିବା ପୂର୍ବରୁ ପ୍ରିୟ କାଳିଆ ଠାକୁର ନିଜ ଅଗଣିତ ଭକ୍ତଙ୍କ ପାଇଁ ରଥାରୁଢ ହୋଇ ରହିଥାନ୍ତି ଆହୁରି ତିନି ଦିନ । ରଥାରୁଢ଼ ଠାକୁରଙ୍କ ପାଇଁ ଏହି ତିନି ଦିନରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ ଅନେକ ନୀତିକାନ୍ତି ।  ଆଷାଢ଼ ଶୁକ୍ଳ ଏକାଦଶୀ ତିଥିରେ ସୁନାବେଶ, ଦ୍ବାଦଶୀରେ ଅଧରପଣା ନୀତି ଓ ଶେଷରେ ମା’ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କ ମାନଭଞ୍ଜନ କରି ନୀଳାଦ୍ରିବିଜେ କରନ୍ତି ଚତୁର୍ଦ୍ଧାମୂର୍ତ୍ତି ।

ସୁନାବେଶ

ମହାପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ, ବଡ଼ଠାକୁର ଶ୍ରୀବଳଭଦ୍ର ଏବଂ ଦେବୀ ସୁଭଦ୍ରାଙ୍କର ହେଉଥିବା ବର୍ଷକର ଉତ୍ସବ ଯାନିଯାତ୍ରା ଅବସରରେ ଶ୍ରୀଜୀଉ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ବେଶଭୂଷାରେ ଭୂଷିତ ହୋଇଥାନ୍ତି । ସେଥିମଧ୍ୟରୁ ସୁନାବେଶରେ ଶ୍ରୀବିଗ୍ରହ ବର୍ଷକୁ ମାତ୍ର ପାଞ୍ଚ ଥର ଶୋଭିତ ହୋଇଥାନ୍ତି । ରତ୍ନସିଂହାସନରେ ଚାରି ଥର ହେଉଥିବା ବେଳେ ଆଷାଢ଼ ଶୁକ୍ଳ ଏକାଦଶୀ ତିଥିରେ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ସମ୍ମୁଖରେ ରଥାରୁଢ଼ ମହାପ୍ରଭୁ ସୁନାବେଶରେ ସଜ୍ଜିତ ହୋଇ ଭକ୍ତଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ ଦିଅନ୍ତି । ଏହି ଦୁର୍ଲ୍ଲଭ ସୁନାବେଶ ହରିଶୟନ ଏକାଦଶୀ ନାମରେ ମଧ୍ୟ ଜଣାଶୁଣା । ସୁନାବେଶରେ ପ୍ରାୟ ୧୩୮ ପ୍ରକାର ଅଳଙ୍କାରରେ ବିଭୂଷିତ ହୁଅନ୍ତି ଶ୍ରୀଜିଉ। ବଡ଼ଠାକୁର ବଳଭଦ୍ର ପରିଧାନ କରୁଥିବା ଅଳଙ୍କାର ଗୁଡ଼ିକ ହେଲା- ଶ୍ରୀପୟର, ଶ୍ରୀଭୁଜ, କିରୀଟ, ଓଡ଼ିଆଣି, କୁଣ୍ଡଳ, ଚନ୍ଦ୍ରସୂର୍ଯ୍ୟ, ଆଡ଼କାନି, ବାହାଡ଼ା ମାଳି, ଘାଗଡ଼ା ମାଳି, କଦମ୍ବ ମାଳି, ତିଳକ, ଚନ୍ଦ୍ରିକା, ଅଳକା, ଝୋବା କଣ୍ଠି, ବାଘନଖି ମାଳି, ସେବତି ମାଳି ଓ ତ୍ରିଖଣ୍ଡିକା କମରପଟି ଭଳି ୧୭ ପ୍ରକାର ଅଳଙ୍କାର ସହ ଆୟୁଧ- ହଳ ଓ ମୂଷଳ। ସେହିପରି ଦେବୀ ସୁଭଦ୍ରାଙ୍କ ଶ୍ରୀଅଙ୍ଗ ଶୋଭାମଣ୍ଡନ କରୁଥିବା ଆଭୂଷଣ ଗୁଡ଼ିକ ହେଲା- କିରୀଟ, ଓଡ଼ିଆଣି, କାନ ଚନ୍ଦ୍ର-ସୂର୍ଯ୍ୟ, ଘାଗଡ଼ା ମାଳି, କଦମ୍ବ ମାଳି, ତଗଡ଼ି ଓ ସେବତି ମାଳି। ତେବେ କାଳିଆ ସାଆନ୍ତଙ୍କ ଶ୍ରୀଅଙ୍ଗରେ ଲାଗି ହେଉଥିବା ଦିବ୍ୟ ଅଳଙ୍କାର ସବୁ ହେଲା କିରୀଟ, ଶ୍ରୀଭୁଜ, ଶ୍ରୀପୟର, ଚନ୍ଦ୍ରସୂର୍ଯ୍ୟ, ଆଡ଼କାନି, ହରିଡ଼ା ମାଳି, ଘାଗଡ଼ା ମାଳି, କଦମ୍ବ ମାଳି, ତିଳକ, ଚନ୍ଦ୍ରିକା, ଅଳକା, ଝୋବା କଣ୍ଠି, ତାବିଜ ମାଳି, ସେବତି ମାଳି ଓ ତ୍ରିଖଣ୍ଡିକା କମରପଟି ଭଳି ୧୬ ପ୍ରକାର ଅଳଙ୍କାର ସହ ଆୟୁଧ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ଚକ୍ର ଓ ରୌପ୍ୟ ଶଙ୍ଖ। ଏହି ମହାନ ବେଶକୁ ଦର୍ଶନ କରି ଲକ୍ଷ ଲକ୍ଷ ଭକ୍ତଗଣ ପରମାନନ୍ଦ ଓ ପରମ ଶାନ୍ତିଲାଭ କରିଥାନ୍ତି ।

ଅଧରପଣା

ଆଷାଢ଼ ଶୁକ୍ଳ ଦ୍ବାଦଶୀ ତିଥି ତଥା ସୁନାବେଶ ପରଦିନ ଶ୍ରୀଜିଉଙ୍କ ଅଧରପଣା ନୀତି ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ । ମହାପ୍ରଭୁମାନଙ୍କୁ ଯେଉଁ ବିଶେଷ ପ୍ରଣାଳୀରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ପଣା ରଥ ଉପରେ ଭୋଗ କରାଯାଏ, ତାହା ଅଧରପଣା ନାମରେ ଖ୍ୟାତ । ତେବେ ଶ୍ରୀଅଧର ଉଚ୍ଚତା ବିଶିଷ୍ଟ ତୁମ୍ବାକୃତିର ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଶୈଳୀରେ ନିର୍ମିତ ମାଟିହାଣ୍ଡିରେ ପଣା ଲାଗି ହେଉଥିବାରୁ ଏହାକୁ ଅଧରପଣା କୁହାଯାଇଥାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଠାକୁରଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ତିନୋଟି ଲେଖାଏଁ ନଅଟି ହାଣ୍ଡିରେ ପଣା ଭୋଗ କରାଯାଏ । ପୂର୍ବରୁ ବାରଗୋଟି ହାଣ୍ଡି ପଣା ଲାଗି ହେଉଥିଲା । କ୍ଷୀର, ସର, ଛେନା, ଶାଚି, ପାଚିଲା କଦଳୀ, ଗୋଲମରିଚ ଗୁଣ୍ଡ, ଜାଇଫଳ ଘୋରା, କର୍ପୂର ଓ ଜଳ ଆଦି ନଅଟି ଦ୍ରବ୍ୟକୁ ମିଶାଇ ଏହି ଅଧରପଣା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ । ଏହାପରେ ପତ୍ରିବଡୁ, ସୁଆରବଡ଼ୁ ଓ ଗରାବଡ଼ୁ ପାଳିଆ ସେବକ ତିନି ରଥରେ ପୂଜା ପାଠ କରନ୍ତି । ତାପରେ ପାଳିଆ ପୂଜା ପଣ୍ଡା ପଞ୍ଚୋପଚାରରେ ପୂଜା କରିଥାନ୍ତି । ଏହି ଅଧରପଣା ହାଣ୍ଡିକୁ ଭୋଗ ସରିବା ପରେ ସେହି ରଥ ଉପରେ ଭାଙ୍ଗି ଦିଆଯାଏ । ପୌରାଣିକ ବର୍ଣ୍ଣନାନୁଯାୟୀ, ରଥଯାତ୍ରା ସମୟରେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ସହ ରଥରେ ଅନେକ ଅଶରୀରମାନେ ଯାତ୍ରା କରିଥାନ୍ତି । ଏସମସ୍ତ ଆତ୍ମାର ଶାନ୍ତି ନିମନ୍ତେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ନିକଟରେ ପଣା ଭୋଗ ଲାଗି କରାଯାଏ, ଯାହାଦ୍ବାରା ଅତୃପ୍ତ ଆତ୍ମା ମୁକ୍ତି ଲାଭ କରିଥାନ୍ତି । ଲୋକକଥା ଅନୁଯାୟୀ, ବର୍ଷକୁ ଥରେ ସାଧାରଣ ମନୁଷ୍ୟଙ୍କ ପରି ପ୍ରେତାତ୍ମାମାନେ ମଧ୍ୟ ଘୋଷଯାତ୍ରାକୁ ଅପେକ୍ଷା କରିଥାନ୍ତି ଆତ୍ମାତୃପ୍ତି ନିମନ୍ତେ ।

ନୀଳାଦ୍ରିବିଜେ

ରଥଯାତ୍ରାର ଅନ୍ତିମ ପର୍ଯ୍ୟାୟ ହେଉଛି ତୟୋଦଶୀ ତିଥିରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ନୀଳାଦ୍ରିବିଜେ । ଏହି ଦିନ ନୀଳକନ୍ଦରକୁ ଫେରନ୍ତି ନୀଳାଦ୍ରିନାଥ । ପ୍ରଥମେ ମଦନମୋହନ ଓ ରାମକୃଷ୍ଣ ବିଗ୍ରହଙ୍କୁ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରେ ବିଜେ କରିବା ପରେ ଗୋଟି ପହଣ୍ଡି କ୍ରମରେ ପ୍ରଥମେ ସୁଦର୍ଶନ, ପରେ ବଳଭ୍ରଦ ଓ ସୁଭଦ୍ରାଙ୍କୁ ବିଜେ କରାଯାଏ । ଏହାପରେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ମାନବୀୟ ଲୀଳାର ଚାଲେ ଅନନ୍ୟ ପର୍ବ ତଥା ମାନ ଅଭିମାନର ପର୍ବ ଲକ୍ଷ୍ମୀ-ନାରାୟଣ କଳି । ଦେବୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କୁ ସାଙ୍ଗରେ ନନେଇ ବଡ଼ଭାଇ ଓ ସାନଭଉଣୀଙ୍କୁ ନେଇ ଶ୍ରୀଗୁଣ୍ଡିଚା ଯାତ୍ରାରେ ଚାଲି ଯାଇଥିବାରୁ ଦେବୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ପ୍ରତି ଅଭିମାନ କରିଥାନ୍ତି । ଗୋଟି ପହଣ୍ଡିରେ ଆସିବା ପରେ ଭେଟମଣ୍ଡପଠାରେ ମହାପ୍ରଭୁ ଜଗନ୍ନାଥ ଓ ଦେବୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କୁ ବନ୍ଦାପନା କରାଯାଏ ଏବଂ ସେହିଠାରେ ଭିତରଛ ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ଘରୁ ଆସିଥିବା ରସଗୋଲା ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ପକ୍ଷରୁ ଦେବୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କୁ ନିବେଦିତ କରି ମାନ ଭଞ୍ଜନ କରନ୍ତି । ତେବେ କୋଟି ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡର ଠାକୁର କାଳିଆଙ୍କ ମାନବୀୟ ଲୀଳା ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଚକିତ କରିଥାଏ । 

ବିଶ୍ବର ସବୁଠୁ ବଡ଼ ଯାତ୍ରା ହେଉଛି ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରଥଯାତ୍ରା । ବିଶ୍ବାସ ଯେ ଭକ୍ତଙ୍କ ଭାବକୁ ଦେଖିବା ଓ ଜାଣିବା ପାଇଁ କାଳିଆ ଠାକୁର ନିଜେ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ବାହାରକୁ ଆସନ୍ତି । ଜାତି, ଧର୍ମ, ବର୍ଣ୍ଣ, ସଂପ୍ରଦାୟର ନିର୍ବିଶେଷରେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ ଦେଇ ସଂସାରର ସମସ୍ତ ଦୁଃଖ କଷ୍ଟକୁ ଲାଘବ କରନ୍ତି ଜଗତର ନାଥ ଜଗନ୍ନାଥ । ସେଥିପାଇଁ ପ୍ରତିବର୍ଷ ଏହି ପବିତ୍ର ଘୋଷଯାତ୍ରାକୁ ଅପେକ୍ଷା କରିଥାନ୍ତି ଲକ୍ଷ ଲକ୍ଷ ଲୋକ । ଆଗକୁ ବି ଆମେ ଏପରି ଓଡ଼ିଶାର ପର୍ବପର୍ବାଣୀକୁ ନେଇ ଆସିବୁ ଅନେକ ବ୍ଲଗ । ତେବେ ଆମର ଏହି ବ୍ଲଗଟି କେମିତି ଲାଗିଲା, ଆମକୁ କମେଣ୍ଟ ମାଧ୍ୟମରେ ଜଣାନ୍ତୁ । ଆପଣଙ୍କ ମତାମତ ଆମକୁ ଆଗକୁ ନେବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିବ ।