ଓଡ଼ିଶା ସଂସ୍କୃତିର ଭଣ୍ଡାର ତଥା ପରମ୍ପରାର ପରିଚୟ ହେଉଛି ଝୋଟି, ଚିତା ଓ ମୁରୁଜ । ଓଡ଼ିଆ ଘରର ପ୍ରତି ପର୍ବପର୍ବାଣୀ, ବିବାହବ୍ରତ ଓ ଶ୍ରାଦ୍ଧରେ ଚିତା କିମ୍ବା ମୁରୁଜ ପଡ଼େ। ଏହା ବିନା ଯେକୌଣସି ଶୁଭ କାମ ଯେମିତି ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ । କାରଣ ଏଥିରେ ଲୁଚି ରହିଛି ଆମର ରୁଦ୍ଧିମନ୍ତ ସଂସ୍କୃତି, ପରମ୍ପରା ଓ ଧାର୍ମିକ ତତ୍ତ୍ବ । ଏଥିସହ ଏହି ଝୋଟି, ଚିତା ଓ ମୁରୁଜ ଓଡ଼ିଆଣୀଙ୍କ ସଣ୍ଠଣା ଏବଂ ଭାବାବେଗର ପରିଚୟ ଦିଏ । ତେବେ ଆସନ୍ତୁ ଆଜିର ବ୍ଲଗରେ ଜାଣିବା ଓଡ଼ିଆ ସଂସ୍କୃତିରେ ଝୋଟିଚିତା ଓ ମୁରୁଜର କ’ଣ ରହିଛି ମହତ୍ତ୍ବ ।

ଆମ ଉତ୍କଳୀୟ ସଂସ୍କୃତିରେ ଝୋଟି, ଚିତା ଓ ମୁରୁଜର ପ୍ରମୁଖ ଭୂମିକା ରହିଛି । କିଛି ଶୁଭ କାମ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ଘରକୁ ଏହି ଲୋକକଳା ଦ୍ବାରା ସଜାଯିବାର ପରମ୍ପରା ରହିଛି । ଯଜ୍ଞ, ବିବାହ, ବ୍ରତଘର, ପିଣ୍ଡଦାନ କିମ୍ବା ପୂଜା ପାର୍ବଣ କରିବା ସମୟରେ ଚିତା କିମ୍ବା ମୁରୁଜ ପକାଯାଏ । ସେହିପରି କାର୍ତ୍ତିକ ମାସ ସାରା ଚଉରା ମୂଳେ, ମାର୍ଗଶିର ଗୁରୁବାର ପାଇଁ ଦାଣ୍ଡରୁ ବାଡ଼ି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ, ଷଠୀ ପୂଜା ବା ଶାମ୍ବ ଦଶମୀ ଭୋଗ ପାଇଁ ହେଉ ସବୁପାଇଁ କିଛି ନା କିଛି ମୁରୁଜ, ଝୋଟିଚିତା ପକାଇବାର ବିଧି ରହିଛି ।

ପୂର୍ବ କାଳରେ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମରେ ପ୍ରକୃତି ପୂଜା କରାଯାଉଥିଲା । ପ୍ରକୃତିକୁ ପ୍ରତିମା ରୂପ ଦେଇ ପୂଜା କରାଯିବା ବେଳେ ତାଙ୍କର ଆସ୍ଥାନ ପାଇଁ ମୁରୁଜ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଥିଲା । ତେବେ ଭାରତର ଅନ୍ୟ ସ୍ଥାନରେ ହେଉଥିବା ଚିତା ତୁଳନାରେ ଓଡ଼ିଶାର ପୁରପଲ୍ଲୀରେ ପକାଯାଉଥିବା ଚିତାର ସ୍ବତନ୍ତ୍ରତା ରହିଛି, କାରଣ ଏହା ଏକ ନିଚ୍ଛକ କଳା, ଯାହାଦ୍ବାରା ଜଣେ ଓଡ଼ିଆ ନାରୀ ତା ନାରୀତ୍ବର ପରିଭାଷାକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରେ । ଏଥିସହ କେଉଁ ପର୍ବରେ କେଉଁ ଚିତା କି ମୁରୁଜ ପଡ଼ିବ, ସେଥିରେ ଭିନ୍ନତା ପରିଲିକ୍ଷିତ ହୁଏ ।

ଓଡ଼ିଶାର ବାରମାସ ତେର ପର୍ବ ମଧ୍ୟରେ ମାଣବସା ଗୁରୁବାର, ଦୋଳପୂର୍ଣ୍ଣିମା, ପ୍ରଥମାଷ୍ଟମୀ, ରଥଯାତ୍ରା, ଖୁଦୁରୁକୁଣୀ. ଦଶହରା, ସୁଦଶା ବ୍ରତ, ଗହ୍ମାପୂର୍ଣ୍ଣିମା ଓ ଦୀପାବଳୀରେ ଘରର ଦୁଆର, ଦାଣ୍ଡ, ପୂଜାଘର, କାନ୍ଥରେ, ଚଉରାମୂଳେ ଝୋଟି ଚିତା ପକାଯାଏ । ଧର୍ମମାସ କାର୍ତ୍ତିକରେ ହବିଷ୍ୟାଳିମାନେ ତୁଳସୀ ଚଉରା ଚାରିପଟେ ବିଭିନ୍ନ ରଙ୍ଗର ମୁରୁଜରେ ଜଗନ୍ନାଥ, ବଳଭଦ୍ର, ସୁଭଦ୍ରା, ବଡ଼ ଦେଉଳ, ରାଧାକୃଷ୍ଣ, ମୟୂର, ହଂସ, ପ୍ରଜାପତି ଭଳି ବିଭିନ୍ନ ପକ୍ଷୀଙ୍କର ସୁନ୍ଦର ଚିତ୍ର ଆଙ୍କିଥାନ୍ତି ।

ଏସବୁ ପୂଜାପର୍ବାଣୀ ମଧ୍ୟରେ ମାର୍ଗଶୀର ମାସର ମାଣବସା ଗୁରୁବାରରେ ପଡ଼଼ୁଥିବା ଝୋଟିଚିତାର ଅନେକ ମହତ୍ତ୍ବ ରହିଛି ।  ଏହି ଦିନରେ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଲକ୍ଷ୍ମୀପାଦ ଏବଂ ପଦ୍ମଫୁଲ ଚିତା ଅଙ୍କନ କରାଯାଇ ମା’ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କୁ ସ୍ବାଗତ କରାଯାଏ । ସେଥିପାଇଁ ଗୁରୁବାର ପୂର୍ବରୁ ଘରକୁ ଲିପାପୋଛା କରାଯାଇ ଦୁଆରବନ୍ଧରୁ ଅଗଣା ଯାଏଁ ଚିତା ପକାନ୍ତି ଘରର ସ୍ତ୍ରୀଲୋକମାନେ। ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଲକ୍ଷ୍ମୀପାଦ ଏବଂ ପଦ୍ମଫୁଲ ହିଁ ଏହି ପର୍ବର ସ୍ବତନ୍ତ୍ରତା। ଏଥିସହ ଘରର କାନ୍ଥରେ ହାତଛଟା ଝୋଟି ଓ ତା ଉପରେ ତିନୋଟି ଟିପରେ ଥାପି ଝୋଟିଚିତା ଘରକୁ ଆହୁରି ସୁନ୍ଦର କରେ । ଏଥିପାଇଁ ସବୁଜ କବି ରାଧାମୋହନ ଗଡ଼ନାୟକ ଲେଖିଛନ୍ତି…

“ପିଠଉର ଝୋଟି ମେଢ଼ ପାଖେ ଲେଖି ସରସେ
ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଘରଣୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ପୂଜଇ ହରଷେ”

ବିବାହ, ବ୍ରତ, ଶ୍ରାଦ୍ଧ, ଦେବାଦେବୀ ପୂଜା ଏବଂ ଯଜ୍ଞସ୍ଥଳରେ ଝୋଟି ଚିତା ପଡ଼ିବାର ବିଧି ରହିଛି । ଆଗରୁ ବିବାହ ଉତ୍ସବର ମଙ୍ଗଳକୃତ୍ୟ ତଥା ମଙ୍ଗନ ଦିନ ବିବାହ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଚିତ୍ର ସବୁ କାନ୍ଥରେ ଅଙ୍କାଯାଉଥିଲା । ଏପରିକି ନୂଆବୋହୂ ବାପଘରୁ ଭାରହାଣ୍ଡିରେ ଆଣିଥିବା ଆଣରୁ ଚିତା ପକାଇ ପକାଇ ପିଣ୍ଡି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଯିବାର ପରମ୍ପରା ଥିଲା। ହେଲେ ଆଜିକାଲି ଏସବୁ ଦେଖିବାକୁ ମିଳୁନଥିଲେ ବି  ବିବାହ ବେଦିରେ ଚିତା ଅଙ୍କାଯାଉଛି । ଏହାକୁ ନେଇ ଝିଅ ବୋହୂଙ୍କ କାନ୍ଦଣା ଗୀତରେ ବି  ରହିଛି,

“କାନ୍ଥର ପିତୁଳି କାନ୍ଥେ ଲେଖିବି,
ବାପ ଚନ୍ଦ୍ରମୁଖ କେବେ ଦେଖିବି ।”

ଝୋଟି, ଚିତାର ବ୍ୟବହାର କେବେଠାରୁ ଆରମ୍ଭ ହେଲା, ତାହାର ଆକଳନ କରିବା କଷ୍ଟକର । ତେବେ ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତରେ ଚୋଳ ରାଜବଂଶର ଶାସନ ସମୟରେ ଏହାର ପ୍ରଚଳନ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିବା ଅନୁମାନ କରାଯାଏ । ରାମାୟଣରେ ବି ଝୋଟି ଚିତା ସମ୍ପର୍କରେ ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି । ମା’ ସୀତାଙ୍କ ସ୍ୱୟଂମ୍ବର ସମୟରେ ଜନକପୁରର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘରେ ସ୍ୱୟଂମ୍ବର ହେଉଥିବା ମହଲରେ ମୁରୁଜ ଓ ଚିତା ପଡ଼ିଥିବା ଜଣାପଡ଼େ । ମହେଞ୍ଜୋଦାର ଓ ହରପ୍ପା ସଭ୍ୟତା ସମୟରେ ମୁରୁଜ ବ୍ୟବହାର ହେଉଥିବାର କେତେକ ପ୍ରମାଣ ମିଳୁଛି । ସେତେବେଳେ ମୁରୁଜକୁ ଆଲ୍ପନା କୁହାଯାଉଥିଲା, ଯାହା ସଂସ୍କୃତ ଶବ୍ଦ ଓଲାନପିନରୁ ଉଦ୍ଧୃତ ହୋଇଥିଲା । ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଚିତ୍ର ଆଙ୍କିବା । ୧୨ଶ ଓ ୧୩ଶ ଶତାବ୍ଦୀ ବେଳକୁ ମୁରୁଜ ସଂସ୍କୃତି ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରେ ପ୍ରବଶେ କରିଥିଲା ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ରୋଷେଇ ଶାଳରେ ମୁରଜ ପକାଇ ତାହା ଉପରେ ଅବଢ଼ା ହାଣ୍ଡି ରଖାଯାଉଥିଲା । ମୁରୁଜ ଗୁଣ୍ଡ ଭାବେ ଉପଲବ୍ଧ ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଏହା ଶୀଘ୍ର ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଉଥିବା କାରଣରୁ ତେଣୁ ଝୋଟି ଚିତା ଆଙ୍କିବା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରେ ମୁରୁଜ ବ୍ୟବହାର ପରେ ଓଡ଼ିଆ ସଂସ୍କୃତିରେ ଏହାର ବହୁଳ ବ୍ୟବହାର କରାଗଲା ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

ସାଧାରଣତଃ ମୁରୁଜ ଚାଉଳ ଗୁଣ୍ଡ, ଅଟା, ଇଟା ଘୋରା ଓ ଶୁଖିଲା ଫୁଲରୁ ତିଆରି କରାଯାଏ । ପୂର୍ବ କାଳରେ ବିଭିନ୍ନ ଗଛର ପତ୍ର, ଫୁଲ, ପାଖୁଡ଼ା ଆଦିକୁ ଶୁଖାଇ ଗୁଣ୍ଡ କରି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ରଙ୍ଗ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ । ଧଳାରଙ୍ଗ ପାଇଁ ଚାଉଳ ଗୁଣ୍ଡ, ହଳଦିଆ ରଙ୍ଗ ପାଇଁ ହଳଦୀ ଗୁଣ୍ଡ, ସବୁଜ ରଙ୍ଗ ପାଇଁ ଗଛର ଶୁଖିଲା ପତ୍ର, କଳା ରଙ୍ଗ ପାଇଁ ଅଙ୍ଗାର ଆଦି ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଥିଲା । ଏବେ ରାସାୟନିକ ପଦ୍ଧତିରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ମୁରୁଜ ବେଶୀ ମାତ୍ରାରେ ମାର୍କେଟରେ ଉପଲବ୍ଧ ହେଉଛି । ସେହିପରି ଚିତା ପକାଇବା ପୂର୍ବରୁ ପ୍ରଥମେ ଅରୁଆ ଚାଉଳକୁ ବାଟି, ସେଥିରେ ଅଳ୍ପ ପାଣି ମିଶାଇ ପିଠଉ ବା ଆଣ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇଥାଏ । ଆଣକୁ ଡାହାଣ ପାଖରେ ରଖି ଡାହାଣ ହାତର ବୁଢା ଆଙ୍ଗୁଳି, ପରି ଆଙ୍ଗୁଳି ଓ ବୁଢା ଆଙ୍ଗୁଳିରୁ ଅତି ସହଜରେ ଆଣର ଧାରା ନିଗିଡ଼ି ଯାଏ ବୋଲି ସରୁ କନାଟିଏ କିମ୍ବା ତୁଳାକୁ ମଝିରେ ମଝିରେ ଆଣରେ ଭିଜେଇ ରଖାଯାଇଥାଏ ଏବଂ ଚାହିଦା ମୁତାବକ ଆଣ ଆଙ୍ଗୁଳି ମାଧ୍ୟମରେ ଝରି ଆସେ ।  ମୁରୁଜ ହେଉ କି ଚିତା ଓଡ଼ିଆଣୀଙ୍କ ସଣ୍ଠଣା ଏବଂ କଳାକୌଶଳର ପାରିଦର୍ଶିତାର ପରିଚୟ ଦିଏ । ଘରର ନାରୀଟିଏ ଚିତା ଓ ଝୋଟି ଆଙ୍କିବା ପାଇଁ କୌଣସି ତାଲିମ ନେଇନଥାଏ କି କୌଣସି ଶିକ୍ଷାନୁଷ୍ଠାନ ଯାଇନଥାଏ। ସେ ତାର ଜେଜେମା, ବୋଉ, ଖୁଡ଼ୀ ତଥା ପରିବାରର ଅନ୍ୟ ସ୍ତ୍ରୀ ଲୋକଙ୍କଠାରୁ ଏହି ଝୋଟିଚିତା ଓ ମୁରୁଜ ପକାଇବା ଶିଖିଥାନ୍ତି । କହିବାକୁ ଗଲେ ଛୋଟବେଳୁ ଦେଖୁ ଦେଖୁ ହିଁ ଶିଖିଯାଇଥାନ୍ତି ।

ଆମ ଓଡ଼ିଆ ଘରର ସଂସ୍କୃତି ଓ ପରମ୍ପରା ସହ ଜଡ଼ିତ ଏହି ଝୋଟି, ଚିତା ଓ ମୁରୁଜର ଲୋକକଳା ସମ୍ପର୍କରେ ଥିବା ବ୍ଲଗଟି ଆପଣଙ୍କୁ କେମିତି ଲାଗିଲା, ଆମକୁ କମେଣ୍ଟ ବକ୍ସ ମାଧ୍ୟମରେ ଜଣାନ୍ତୁ । ଆପଣଙ୍କ ମତାମତ ଆମକୁ ଆଗକୁ ନେବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିବ।

ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରାଚୀନ ତଥା ପାରମ୍ପରିକ ଚିତ୍ରକଳାର ଅନନ୍ୟ ବିଭବ ହେଉଛି “ପଟ୍ଟଚିତ୍ର “। ମହାପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସଂସ୍କୃତି ସହ  ଏହା ଜଡ଼ିତ । ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲାର ରଘୁରାଜପୁର ଗାଁ ଆଜିଯାଏଁ ଏହି ବିରଳ ତଥା ଦୁର୍ଲଭ ହସ୍ତକଳାକୁ ବଞ୍ଚାଇ ରଖିଛି। ଗାଁର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲୋକ ଜଣେ ଜଣେ ଶିଳ୍ପୀ ତଥା କାରିଗର, ଯାହାଙ୍କ କାରିଗରୀ ପାଇଁ ଏହି ହସ୍ତକଳା ଏବଂ ରଘୁରାଜପୁର ଗାଁ ଆଜି ବିଶ୍ବବିଦିତ। ପଟ୍ଟଚିତ୍ରକୁ ଜିଆଇ ମାନ୍ୟତା ମିଳିବା ସହ ରଘୁରାଜପୁର ଐତିହ୍ୟ ଗ୍ରାମ ଏବଂ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ପର୍ଯ୍ୟଟନ ଗ୍ରାମ ଭାବେ ନିଜର ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପରିଚୟ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରିଛି।

ପଟ୍ଟଚିତ୍ରର ଉତ୍ପତ୍ତି

ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ର ଧାମ ପୁରୀର ରଘୁରାଜପୁରରେ ପ୍ରାୟ ପଞ୍ଚମ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ପଟ୍ଟଚିତ୍ର କଳା ଜନ୍ମ ଲାଭ କରିଥିଲା ବୋଲି କେତେକ କୁହନ୍ତି ।  କିନ୍ତୁ ଏହା ବି କୁହାଯାଏ ଯେ ଜଗନ୍ନାଥ ଯେବେଠୁ, ପଟ୍ଟଚିତ୍ର ପରମ୍ପରା ବି ସେବେଠୁ ।  କାରଣ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ସହ ଏହା ଜଡ଼ିତ। ରଥଯାତ୍ରା ସମୟରେ ସ୍ନାନଯାତ୍ରା ପରେ ଶ୍ରୀଜୀଉ ଅଣସର ଘରେ ଥିବା ବେଳେ ତାଙ୍କ ସ୍ଥାନରେ ପୂଜା ପାଇଥାନ୍ତି ପଟ୍ଟଦିଅଁ । ଏହି ପଟ୍ଟଦିଅଁ ଏହି ଗ୍ରାମରୁ ହିଁ ତିଆରି ହୋଇଯାଇଥାଏ । ତେଣୁ ଶିଳ୍ପୀମାନେ ନିଜକୁ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସେବକ ବୋଲି ପରିଚୟ ଦେଇଥାନ୍ତି। ଏଇଠୁ ହିଁ ଅନୁମାନ କରିପାରିବା ଯେ କାଇଁ କେଉଁ କାଳରୁ ପଟ୍ଟଚିତ୍ର ପରମ୍ପରା ଆମ ରାଜ୍ୟରେ ରହିଆସିଛି । ଆଉ ଏକମାତ୍ର ଗ୍ରାମ ଭାବେ ରଘୁରାଜପୁର ଏହି କଳାକୁ ଜୀବିତି କରି ରଖିଛି।

ଲୋକପ୍ରିୟତାର କାରଣ

ରଘୁରାଜପୁର ଗାଁର ପୁରୁଖା ଲୋକଙ୍କ କହିବା ଅନୁଯାୟୀ ଏହି ପଟ୍ଟଚିତ୍ର ଲୋକପ୍ରିୟତା ପାଇବା ପଛରେ ହେଲିନା ଜୋଲି ନାମକ ଜଣେ ଆମେରିକୀୟ ମହିଳାଙ୍କ ହାତ ରହିଛି। ଯିଏ ଥରେ ପୁରୀକୁ ବୁଲିବାକୁ ଆସିଥିବା ସମୟରେ ଏହି ନିଆରା କଳା ସମ୍ପର୍କରେ ଜାଣିବାକୁ ପାଇଥିଲେ ଓ ଏହାକୁ କିଣି ନେଇ ଏହାର ପ୍ରଚାର ପ୍ରସାର କରିଥିଲେ ଏବଂ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଏହି ଅଦ୍ଭୁଦ କଳା ସମ୍ପର୍କରେ ଜଣାଇଥିଲେ । ଯାହା ଫଳରେ ପଟ୍ଟଚିତ୍ର ଧୀରେ ଧୀରେ ଲୋକଲୋଚନକୁ ଆସିବାକୁ ଲାଗିଥିଲା । ଏହାର  ସୂକ୍ଷ୍ମକାରୁକାର୍ଯ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ଚମତ୍କାର କଳାକୁ କେବଳ ରାଜ୍ୟ ନୁହେଁ ବିଦେଶୀ ପର୍ଯ୍ୟଟକ ଦେଖି ଚକିତ ହୋଇଥିଲେ। ଏହାପରେ ପଟ୍ଟଚିତ୍ର ସମ୍ପର୍କରେ ପ୍ରଚାର ପ୍ରସାର ହେବାକୁ ଲାଗିଲା ।  

ପଟ୍ଟ ପ୍ରସ୍ତୁତିର ଶୈଳୀ

“ପଟ୍ଟ” ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ କନା ବା କପଡ଼ା । ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଶୈଳୀରେ ଏହା ତିଆରି ହୋଇଥାଏ । ପ୍ରଥମେ ଚିତ୍ରକରମାନେ ତେନ୍ତୁଳି ମଞ୍ଜିରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଅଠାକୁ ତିନିପରସ୍ତ ଲୁଗାରେ ଲଗାଇଥାନ୍ତି । ଏହାପରେ ଏଥିରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କପଡ଼ାକୁ ଘଷା ପଥର ଦ୍ବାରା ଘଷି ଏହାକୁ ମସୃଣ କରାଯାଇ ଖରାରେ ଶୁଖାଯାଏ। ଖରାରେ ଶୁଖିଯିବା ପରେ ଏହା ଟାଣ ହୋଇଯାଇଥାଏ, ଯେଉଁଥିରେ ଚିତ୍ର ଆଙ୍କିବା ସହଜ ହୁଏ ଅର୍ଥାତ ଏହାକୁ ହିଁ ପଟ୍ଟ ବା ପଟ୍ଟିକୁ କୁହାଯାଏ । ପରେ ସାଇଜ ଅନୁଯାୟୀ ପଟ୍ଟିକୁ କାଟି ଚିତ୍ର କରାଯାଏ। ତେବେ ପଟ୍ଟଚିତ୍ରରେ ବ୍ୟବହୃତ ରଙ୍ଗ ହେଉଛି ପ୍ରାକୃତିକ, ଯେଉଁଥିପାଇଁ ଏହା ଦୀର୍ଘ ବର୍ଷ ଧରି ଅକ୍ଷତ ହୋଇରହିଥାଏ । ଶଙ୍ଖରୁ ଧଳା, ହିଙ୍ଗୁଳରୁ ଲାଲ୍, ହରିତାଳରୁ ହଳଦିଆ ଏବଂ ଦୀପକଳାରୁ କଳା ରଙ୍ଗ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ ଏବଂ ଏହା ହେଉଛି ମୌଳିକ ରଙ୍ଗ । ପୂର୍ବରୁ କେବଳ କଳା ଓ ଧଳାରେ ପଟ୍ଟଚିତ୍ର ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଉଥିବା ବେଳେ ଏବେ ରଙ୍ଗୀନ ଚିତ୍ର ବେଶ ଆଦୃତ ଲାଭ କରିଛି।

ପଟ୍ଟରେ ଅନେକ ବିଭବ

ପଟ୍ଟଚିତ୍ର ମୁଖ୍ୟତଃ ଜଗନ୍ନାଥ ତଥା କୃଷ୍ଣଙ୍କ ଉପରେ ପରିବେଷ୍ଠିତ ଥାଏ । ଏଥିରେ ନାନା ପ୍ରକାର ପୌରାଣିକ କାହାଣୀକୁ ଚିତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଏ । ଯଥା: ରାମାୟଣ, ମହାଭାରତ, ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ଦଶବାତର, କୃଷ୍ଣଙ୍କ ଜନ୍ମ ଓ ରାସଲୀଳା, ଶ୍ରୀଗଣେଶ, ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଅବତାର ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ଦେବାଦେବୀ ଅଙ୍କନ କରାଯାଇଥାଏ । ଏଥିସହ ଉଦ୍ଭିଦ ଓ ପ୍ରାଣୀ ଜଗତ ଓଡ଼ିଶୀ ପଟ୍ଟଚିତ୍ରର ଏକ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଅଂଶ। ବିଭିନ୍ନ ପଶୁପକ୍ଷୀ, ଗଛଲତା ଆଦି ପ୍ରାକୃତିକ ବୈଭବକୁ ମଧ୍ୟ ପଟ୍ଟଚିତ୍ରରେ ଚିତ୍ରିତ କରାଯାଏ, ଯାହା ଦେଖିବାକୁ ଅତି ସୁନ୍ଦର ଲାଗେ । କାରଣ ସୂକ୍ଷ୍ମକାରୁକାର୍ଯ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ଏହି ହାତ କାମକୁ ଦେଖିଲେ ନିଶ୍ଚିତ ଭାବେ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ହେବା ସ୍ବାଭାବିକ।

ଏପରି ହସ୍ତକଳା ବିରଳ କହିଲେ ଚଳେ। ଗୋଟିଏ ପଟ୍ଟଚିତ୍ରକୁ ଲାଗିଥାଏ ପ୍ରାୟ ଦୁଇରୁ ତିନି ଦିନ । ସେହିପରି ଆକାର ଅନୁସାରେ ବଢ଼ିଥାଏ ସମୟ । ଏମିତିକି ଗୋଟେ ଗୋଟେ ପଟ୍ଟଚିତ୍ର ସାରିବାକୁ ବର୍ଷେ ଲାଗିଯାଏ।  ପଟ୍ଟଚିତ୍ର ସହ ଏହି ଗାଁରେ ମଠାକନା ଚିତ୍ର, ତାଳପତ୍ର ଖୋଦେଇ କାମ, କାଗଜମୁଖା, ଗୋବର କଣ୍ଢେଇ, ପଥର ଖୋଦେଇ, କାଠ ଖୋଦେଇ, ପୋଲାଙ୍ଗ ଚିତ୍ର, କାଠ ଫରୁଆ, ଫୁଲଦାନୀ ଚିତ୍ର ଓ ନଡ଼ିଆ କତାରେ ମଧ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ହସ୍ତଶିଳ୍ପ ସାମଗ୍ରୀ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ। ଆଉ ଆଜିର ଦିନରେ ପଟ୍ଟଚିତ୍ର ପ୍ରମୁଖ ଉପହାର ସାମଗ୍ରୀ ସାଜିଛି। ବିଶେଷ କରି ବିଦେଶୀକୁ ଉପହାର ଦେବାରେ ଏହାର ଚାହିଦା ଅନେକ ରହିଛି। 

କଳାପ୍ରେମୀ ଗାଁ

କଳାପ୍ରତି ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସମର୍ପିତ ଐତିହ୍ୟ ଗ୍ରାମ ରଘୁରାଜପୁରରେ ବର୍ତ୍ତମାନ ସୁଦ୍ଧା ଶହେଷାଠିଏ ପରିବାର ବସବାସ କରୁଛନ୍ତି। ଇଷ୍ଟଦେବତା ରଘୁନାଥଙ୍କୁ ଆରାଧନ କରି ଏଠାରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ଲୋକ ବସବାସ କରନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ପରିବାର ନିଜର କୌଳିକ ବୃତ୍ତିକୁ ଭୁଲି କଳା ସାଧନାକୁ ନିଜର ବଞ୍ଚିବାର ରାହା ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରି ନେଇଛନ୍ତି । ପିଲାଠୁ ବୁଢ଼ା, ଝିଅଠୁ ବୋହୂ ସମସ୍ତେ ଏହି ଚିତ୍ରକଳା ଓ ହସ୍ତକଳା କରିବାରେ ନିପୁଣ । ପୂର୍ବଜଙ୍କୁ ଅନୁସରଣ କରି ସମସ୍ତେ ଏହି ଅନନ୍ୟ କଳାରେ ସିଦ୍ଧହସ୍ତ ପାଲଟିଛନ୍ତି, ଯାହାଙ୍କ ଜୀବନ ଓ ଜୀବିକା ହେଉଛି ଏହି ପଟ୍ଟଚିତ୍ର । ତେଣୁ ଗାଁରେ ରହିଛନ୍ତି ଅନେକ ପଦ୍ମ, ରାଷ୍ଟ୍ରପତି ଏବଂ ଜାତୀୟ ଓ ଅନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ପୁରସ୍କାର ପ୍ରାପ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତି ବିଶେଷ। ଏହି ପଟ୍ଟଚିତ୍ର ହିଁ ଏମାନଙ୍କୁ ସର୍ବୋଚ୍ଚସ୍ତରରେ ସମ୍ମାନିତ କରାଇଛି।  ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘରର ଚିତ୍ରିତ କାନ୍ଥ ଓ ଦୁଆର ହିଁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରେ ଏହା ହେଉଛି ଶିଳ୍ପୀଙ୍କ ଗାଁ ଏବଂ ଏକ ଅନନ୍ୟ ହସ୍ତଶିଳ୍ପର ସଂଗ୍ରହାଳୟ।   

ଅନେକ ପ୍ରତିଭାଙ୍କ ଗାଁ

କଳା, ସଂସ୍କୃତି ଓ ଐତିହ୍ୟର ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲାର ରଘୁରାଜପୁର ଗ୍ରାମ ସଦାସର୍ବଦା ପର୍ଯ୍ୟଟକଙ୍କୁ ଆକର୍ଷିତ କରିଆସିଛି। ବିଶିଷ୍ଟ ଓଡ଼ିଶୀ ନୃତ୍ୟଗୁରୁ ପଦ୍ମ ବିଭୂଷଣ ଗୁରୁ କେଳୁଚରଣ ମହାପାତ୍ର, ପଟ୍ଟଚିତ୍ରର ମହାନ ଗୁରୁ ଡ. ଜଗନ୍ନାଥ ମହାପାତ୍ର, ସୁନାମଧନ୍ୟ ଗୋଟିପୁଅ ନୃତ୍ୟଗୁରୁ ପଦ୍ମଶ୍ରୀ ମାଗୁଣି ଦାସ ଏବଂ ବିଶିଷ୍ଟ ମର୍ଦ୍ଦଳଗୁରୁ ବାଦ୍ୟଭୂଷଣ ବନମାଳୀ ମହାରଣାଙ୍କଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଅନେକ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଓ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷଙ୍କ ଜନ୍ମସ୍ଥାନ ଏହି ଗାଁରେ ଏବଂ ନିଜ ପ୍ରତିଭା ବଳରେ ଗାଁକୁ ଗର୍ବିତ କରିଯାଇଛନ୍ତି । ଏହାସହ ଗୋଟିପୁଅ ନୃତ୍ୟ ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ଏହି ଗାଁ ପ୍ରସିଦ୍ଧି ଲାଭ କରିଛି ।

ଓଡ଼ିଶାର ଏହି ଅନନ୍ୟ ପଟ୍ଟଟିତ୍ର କଳା ଆଜି ବିଦେଶରେ ଖ୍ୟାତ।  ପ୍ରତିଦିନ ଏହି ଗାଁକୁ ପର୍ଯ୍ୟଟକଙ୍କ ସୁଅ ଛୁଟୁଛି। ହେଲେ ଆଜି ବି ପଟ୍ଟଚିତ୍ର ଏବଂ ଏହାର ଶିଳ୍ପୀଙ୍କୁ ଆହୁରି ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଓ ସହାୟତା ଦରକାର, ଯେଉଁଥିରେ ସେମାନଙ୍କର ଆର୍ଥିକସ୍ଥିତି ଆହୁରି ହୋଇପାରିବ ସୁଦୃଢ ଓ ସବଳ। ପଟ୍ଟଚିତ୍ର ସମ୍ପର୍କରେ ଅଧିକ ଜାଣିବାକୁ ଚାହୁଁଥିଲେ ୟୁଟ୍ୟୁବ ଲିଙ୍କ୍ ଦିଆଯାଇଛି, ଯାହାକୁ ଦେଖି ଐତିହ୍ୟ ଗ୍ରାମ ରଘୁରାଜପୁର ସମ୍ପର୍କରେ ଅଧିକ ଜ୍ଞାନ ହାସଲ କରନ୍ତୁ।

Embarking on a sea voyage is always an adventure, reminiscent of the golden ages where sailors resembled iconic figures portrayed in the Pirates of the Caribbean. Odisha holds a golden chapter in history, recounting the journeys of sailors navigating tumultuous waves for prosperous trade.

Forging Relations with Neighbors:

Odisha’s maritime legacy dates back to the 7th century B.C. as ancient Kalinga. Ports like Tamralipti, Palur, and Sonapur, and Kalingapatna were vital trade hubs.

Archaeological excavations unearthed Roman pottery, coins, and artifacts from sites like Sisupalgarh, indicating trade connections with Rome.

Similarly, links from Manikapatna, Brahmavana, and Khalkatapatna to Bali, Malaysia, and Java establish India’s historic trade connections overseas. Discoveries of ancient relics such as porcelain, ceramics, and Arabic stone attest to India’s commercial ties with China and Arab nations.

Bali Yatra: A Fare Filled With Enthusiasm:

Annually during the sacred month of Kartik, the auspicious Kartika Purnima celebration takes center stage. The festivities bring out great excitement among the people of Odisha who wait for Asia’s largest open fair Bali Yatra. This week long historical event showcases tantalizing culinary experiences from the nooks and corners of the state besides presenting opportunities to acquire ethnic handlooms and handicrafts.

Handloom exhibits showcase Sambalpuri, Bomkai, besides various other remarkable weaves from Odisha. Whereas Odissi handicrafts include woodwork, horn work products, appliqué crafts, metal crafts etc.

Boita Bandana: Paying Homage To Ancestors:

Kartik Purnima commemorates age-old voyages. It is a day to pay homage to ancestors who navigated adversities to promote trade with various countries in the ancient times.

On this day people gather in huge numbers near ponds, rivers, and water bodies to launch miniature boats, loaded with symbolic items representing historical imports and exports like coins, betel leaves, flowers, milk and crackers. Devotees also partake in a sacred dip with the faith that their souls will be purified of negativities.

Odisha and Bali: Tracing the bond through the centuries

While our ancestors sailed across the borders to trade, they also carried with them our culture and heritage, thus spreading it beyond the boundaries. One such place is Bali in Indonesia.  When it comes to culture, tradition, and heritage, there are a lot of similarities between  Bali and Odisha. Take for example, food habits, forms of worship, and religious practices.

Sajana saga, a common dish savored by the people of Odisha, is also consumed by the people of Bali. Similarly, Manda Pitha and Enduri Pitha, some of the delectable dishes  of Odisha is widely consumed in Bali.

Treating the guests with betel leaf and nut. The people of Bali too follow the same tradition. During  auspicious occasions like marriage, the people of Bali send invitation to their family members with Betel leaves and nuts, which is an age-old practice in coastal Odisha.

There are a number of common points that strengthens our bond with Bali, reminding us of the everlasting legacy left behind by our ancestors.

Conviction To Make Bali Yatra 2023 Grand:

Bali Yatra transforms into a bustling carnival annually, attracting visitors and yielding substantial profits.The festival, celebrating Odisha’s maritime legacy, fosters cultural pride. This year let’s pledge to make Bali Yatra 2023 more memorable and successful.

Share Your Experience:

Share your Bali Yatra experience in the comment box and let us know your feelings about this celebration of Odisha’s rich maritime heritage.