ଲୋକସଂସ୍କୃତି ଓ ଲୋକକଳାର ଗନ୍ତାଘର ହେଉଛି ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲା । ଏଠାରେ କେଉଁ ଆବାହନକାଳରୁ ଦଣ୍ଡନାଟ ତଥା ଦଣ୍ଡଯାତ୍ରା ପ୍ରଚଳିତ ହୋଇ ଆସୁଛି। ଏହି ଦଣ୍ଡଯାତ୍ରା ଗଞ୍ଜାମରେ ଏକ ଲୋକପର୍ବ ଭାବେ ପାଳନ ହୋଇଆସେ। ଚୈତ୍ର ମାସରେ ଜିଲ୍ଲାର ପ୍ରତି ଗାଁ ଗହଳିରେ ଏହା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ, ଯେଉଁଥିରେ ଥାଏ ଈଶ୍ବର ଭକ୍ତି ସହ ଲୋକକଳାର ଝଲକ । ଆସନ୍ତୁ ଆଜିର ବ୍ଲଗରେ ଗଞ୍ଜାମର ଗଣପର୍ବ ଦଣ୍ଡଯାତ୍ରା ସମ୍ପର୍କରେ ଜାଣିବା। 

ଓଡ଼ିଶାର ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳରେ ଦଣ୍ଡଯାତ୍ରା ପରିବେଷଣ ହୋଇଥାଏ, କିନ୍ତୁ ଗଞ୍ଜାମ ଜିଲ୍ଲାରେ ଦଣ୍ଡନାଚ ଓ ଦଣ୍ଡନାଟର ରହିଛି ବିଶେଷ ଆକର୍ଷଣ। ସାଧାରଣତଃ ବିଷୁବ ସଂକ୍ରାନ୍ତିର କିଛି ଦିନ ପୂର୍ବରୁ ଦଣ୍ଡଯାତ୍ରା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଯାଏ। ଅନେକ ମାନସିକଧାରୀମାନେ ଏହି ଦଣ୍ଡନାଟ କରି ମୋକ୍ଷ ପ୍ରାପ୍ତି ପାଇଁ କାମନା କରିଥାନ୍ତି, ତେଣୁ ଏହାକୁ “କାମନା ଦଣ୍ଡ” ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଇଥାଏ । ଏହି ମାନସିକଧାରୀମାନଙ୍କୁ ଦଣ୍ଡବ୍ରତଧାରୀ ବା ଦଣ୍ଡୁଆ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଗଞ୍ଜାମରେ ବିଷୁବ ସଂକ୍ରାନ୍ତି ମେରୁ ସଂକ୍ରାନ୍ତି ଭାବେ ପରିଚିତ । ତେବେ ମେରୁ ସଂକ୍ରାନ୍ତିର ଏକୋଇଶ ଦିନ, ତେର ଦିନ କିମ୍ବା ଆଠଦିନ ପୂର୍ବରୁ ଦଣ୍ଡନାଚ ଆରମ୍ଭ ହୁଏ । ଏହା ଏକ ନିଷ୍ଠା ଓ ବିଶ୍ବାସର ପର୍ବ । ଏହି ମାନସିକଧାରୀମାନେ ବିଶେଷ କରି ଶାକ୍ତ ଉପାସକ ତଥା ମହାଦେବ ଶିବଙ୍କ ଭକ୍ତ ବୋଲି ନିଜକୁ ପରିଚୟ ଦେଇଥାନ୍ତି ।

   ଦଣ୍ଡଯାତ୍ରାରେ ଦୁଇ ପ୍ରକାର ଦଳ ରହିଥାନ୍ତି। ଯଥା: ଭୁକ୍ତାଦଳ ଓ ନାଟୁଆଦଳ । ନିଷ୍ଠା ଓ କଷ୍ଟର ସହିତ ଭୁକ୍ତାଦଳ ଦଣ୍ଡ ପାଳନ କରିଥାନ୍ତି ଏବଂ ନାଟୁଆଦଳ କେବଳ ଧର୍ମୀୟ ଭାବନା ସହ ଦର୍ଶକଙ୍କ ମନୋରଞ୍ଜନ ପାଇଁ ନାଟକ ପରିବେଷଣ କରିଥାନ୍ତି।

ଗୋଟିଏ ଦଳରେ ଶତାଧିକ ଦଣ୍ଡୁଆ ରହିଥାନ୍ତି। ଏମାନେ ମା’ ଦଣ୍ଡକାଳୀ ଓ ମହାଦେବଙ୍କୁ ଧ୍ୟାନ କରି ଚୈତ୍ରମାସ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ପର ଠାରୁ ଦଣ୍ଡଯାତ୍ରାରେ ସାମିଲ ହୋଇଥାନ୍ତି। ସେମାନଙ୍କ ନେତୃତ୍ବ ନେଇ ଶୃଙ୍ଖଳିତ ଓ ନିଷ୍ଠାର ସହ ଯିଏ ଦଳକୁ ପରିଚାଳନା କରୁଥାନ୍ତି, ତାଙ୍କୁ ପାଟଭୁକ୍ତା କୁହାଯାଏ। ଏହି ଭୁକ୍ତାମାନେ ଦଣ୍ଡଯାତ୍ରାର ଉଦଯାପନୀ ଦିବସ ଯାଏଁ ଗୃହ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ଆମିଷ, ମାଦକ ଓ ତେଲ ଆଦି ଦ୍ରବ୍ୟ ବର୍ଜନ କରି ଖୋଲା ପଡ଼ିଆ, ଠାକୁର ବେଢା ଆଦିରେ ରାତ୍ରିଯାପନ କରି କଠୋର ନୀତିନିୟମ ପାଳନ କରନ୍ତି । ସମସ୍ତେ ଗେରୁଆ ବସ୍ତ୍ର ପରିଧାନ କରନ୍ତି। ଏହାସହ କେବଳ ଫଳାହାର ଓ ଅନ୍ନଡାଲମା ଗ୍ରହଣ କରିବାର ପରମ୍ପରା ରହିଛି। ଏମାନେ ନିଜ ନିଜସ୍ବ ଯେକୌଣସି ମାନସିକପୂର୍ଣ୍ଣ ଯଥା ରୋଗ ଓ ପାରିବାରିକ କଷ୍ଟରୁ ମୁକ୍ତି ଏବଂ କୃଷିର ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ଏହି ଦଣ୍ଡ ପାଳନ କରିଥାନ୍ତି।

ଚାରଟି ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଦଣ୍ଡଯାତ୍ରା ପରିବେଷଣ ହୋଇଥାଏ । ସକାଳେ କୁମ୍ଭପୂଜା, ମଧ୍ୟାହ୍ନରେ ଧୂଳିଦଣ୍ଡ, ସନ୍ଧ୍ୟାରେ ପାଣିଦଣ୍ଡ ଏବଂ ରାତିରେ ଅଗ୍ନିଦଣ୍ଡ । ପ୍ରତିଦିନ ମାନସିକଧାରୀଙ୍କ ଘର ଆଗରେ କଳସ ପାଣି ଢଳାଯାଇ ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା ପରେ ଦଣ୍ଡନାଚର ପ୍ରକ୍ରିୟା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ । ମା’ ଦଣ୍ଡକାଳୀଙ୍କ ପ୍ରିୟ ଢୋଲ, ମହୁରୀ ଓ ଗିନିର ବାଜଣା ଭିତରେ ସର୍ବଦା ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା କରାଯାଏ। ମନ୍ଦିରରୁ ବାହାରିବା ବେଳେ ପାଳରେ ନିର୍ମିତ ଦଉଡିରେ ଦୀପରୁ ନିଆଁ ଲଗାଇ ଦଣ୍ଡୁଆ ଦଳ ବାହାରିଥାନ୍ତି । ସାରାଦିନ ମା’ଙ୍କ ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା ସହ ରାତିରେ ଚୁଲି ଲଗାଇବାଠାରୁ ଦୀପ ଜଳାଇବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସବୁକିଛିରେ ସେହି ଅଗ୍ନି ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ। ପ୍ରଚଣ୍ଡ ଖରାରେ ତତଲା ବାଲି ଉପରେ ଗଡି ଭୁକ୍ତାମାନେ ଦଣ୍ଡନୃତ୍ୟ ପରିବେଷଣ କରନ୍ତି ।

ଧୂଳିଦଣ୍ଡରେ କୃଷି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଯଥା ହଳଚାଳନା, ଧାନ ରୋପଣ, ଅମଳ, ଭୂମିପୂଜା ଆଦି ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଥାଏ । ଧୂଳିଦଣ୍ଡ ପରେ ପୋଖରୀ କିମ୍ବା ନଦୀରେ ପାଣିଦଣ୍ଡ ଆରମ୍ଭ ହୁଏ । ଦଣ୍ଡୁଆମାନେ ତେର ଥର ପାଣିରେ ବୁଡ଼ି ତେର ଆଞ୍ଜୁଳା ପାଣି ଆଣି ଶିବଲିଙ୍ଗ ସ୍ଥାପନ ପରି ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା କରନ୍ତି । ଏହାପରେ ପଣା ଏବଂ ଲିଆଖଇର ପ୍ରସାଦ ପାଇ କିଛି ସମୟ ବିଶ୍ରାମ ନିଅନ୍ତି। ସଂଧ୍ୟାରେ ମା’ଙ୍କ ଆଳତୀ ହୁଏ। ଏଠାରେ ନିଜ ଅପରାଧ ପାଇଁ ସାଧାରଣ ଜନତା କ୍ଷମା ପ୍ରାର୍ଥନା କରିଥାନ୍ତି। ତାପରେ ଦଣ୍ଡୁଆମାନେ ସାତ୍ତ୍ଵିକ ଭୋଜନ ଆହାର କରନ୍ତି । କୁହାଯାଏ ଯଦି ଆହାର ସମୟରେ କୌଣସି ଶବ୍ଦ ଶୁଣନ୍ତି, ସେହି ସମୟରେ ତୁରନ୍ତ ଆହାର ଛାଡ଼ିବାକୁ ପଡ଼େ। ତେଣୁ ଢୋଲ ଓ ଝାଞ୍ଜର ବାଜା ମଧ୍ୟରେ ସେମାନଙ୍କୁ ଭୋଜନ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ପଡ଼େ। ଏହାପରେ ଅଗ୍ନି ପିଣ୍ଡୁଳାରେ ଝୁଣା ଖେଳି ଖେଳି ଦଣ୍ଡଦଳ ମାନସିକଧାରୀଙ୍କ ଘରକୁ ଆସନ୍ତି । ଢୋଲ ତାଳେ ତାଳେ ଝୁଣା ନିଆଁର ପ୍ରୟୋଗରେ ଦଣ୍ଡୁଆଙ୍କ ଦେହରେ ମା’ଦଣ୍ଡକାଳୀ ପ୍ରସନ୍ନ ଦୁଅନ୍ତି । ଏହାପରେ ମାନସିକଧାରୀଙ୍କ ଗୃହ ଦାଣ୍ଡରେ ମା’ଙ୍କୁ ସ୍ଥାପନ କରଯାଇ ସକାଳ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଦଣ୍ଡ କଥାମୃତ ନାଚ ପ୍ରଦର୍ଶନ ହୁଏ। ଏଥିରେ ଚଢେଇଚଢେୟାଣୀ, ଦକ୍ଷିଣକାଳୀ, ଡୁବୁଡୁବା, ଗଉଡ଼ଗଉଡୁଣୀ ଆଦି ନାଚ ପରିବେଷଣ ସହ ମନୋରଞ୍ଜନ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ହୋଇଥାଏ। ଏହି ରାତ୍ରି ନାଟ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମରେ ନାଟୁଆଦଳ ଭାଗ ନେଇଥାନ୍ତି।

ଦଣ୍ଡନାଟର ଶେଷ ହେଉଛି ବିଷୁବ ସଂକ୍ରାନ୍ତି, ଏହାକୁ ମେରୁ ପୂଜା କୁହାଯାଏ। ଏଥିରେ ପାଟଭୁକ୍ତାଙ୍କ ଭୂମିକା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ ଥାଏ । ସେହି ଦିନରେ ପାଟଭୁକ୍ତାଙ୍କୁ ଏକୋଇଶି ଗରା ଜଳରେ ଗାଧୋଇ ଦେବାପରେ ଜଳୁଥିବା ଝାମୁ ଦଣ୍ଡ ଉପରେ ଦୋଳି କରି ଓଲଟାଇ ବନ୍ଧାଯାଇ ଝୁଲାଯାଏ। ପାଟଭୁକ୍ତାଙ୍କ ନାକରୁ ଦୁଇବୁନ୍ଦା ରକ୍ତ ଝାମୁ ଅଗ୍ନିଶିଖାରେ ପଡ଼ିଲା ପରେ ମା’ଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ଶୁଆଇ ଦିଆଯାଏ ଏବଂ କିଛି ସମୟ ପରେ ପାଟଭୁକ୍ତାଙ୍କ ହୋସ୍ ଆସିଥାଏ। ଏଥିରୁ ଶିବ ଓ ଶକ୍ତିର ମହନୀୟତା ସହ ପାଟଭୁକ୍ତାଙ୍କ ଭକ୍ତିଭାବର ପରିଚୟ ମିଳିଥାଏ। ଏହାପରେ ଦଣ୍ଡନାଚ ସମ୍ପନ୍ନ ହୁଏ ଏବଂ ଶେଷରେ ଭୁକ୍ତା ତଥା ଦଣ୍ଡୁଆମାନେ ନିଜ ସଂସାରକୁ ଫେରିଯାଆନ୍ତି।

ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରତି ଜିଲ୍ଲାରେ ଦଣ୍ଡଯାତ୍ରା ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ, କିନ୍ତୁ ଗଞ୍ଜାମରେ “ଦଣ୍ଡନାଟ ଦଳ” ସଂଖ୍ୟା ଗରିଷ୍ଠତା ହାସଲ କରିଥିବାରୁ ଏହାକୁ ଏକ ଲୋକପର୍ବ ଭାବେ ବିବେଚନା କରାଯାଏ। ଦଣ୍ଡନାଟ ତଥା ଦଣ୍ଡଯାତ୍ରା ଲୋକକଳାର ଏକ ଅଦ୍ଭୁତ ସମିଶ୍ରଣ, ଯାହାକୁ ଆମେ ସଂକ୍ଷେପରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛୁ । ତେବେ ଆପଣଙ୍କୁ ଆମର ଏହି ଆଲେଖ୍ୟଟି କେମିତି ଲାଗିଲା, ଆମକୁ କମେଣ୍ଟ ମାଧ୍ୟମରେ ଜଣାନ୍ତୁ ।

Entrepreneurship is a gift not many possess. Being a successful entrepreneur requires vision, planning, and foresight. It also needs an unbreakable determination to build an empire that would carry your legacy forward.

India has given several pioneers to the world who have carved a niche for themselves in the world of business and entrepreneurship with their sheer determination, innovation, and talent. Let us not forget that Odisha also has a huge role to play in it.

Today we celebrate Odisha’s shining, young, and bright business unicorns who have shaped our nation’s economy to a great extent and taken it to unparalleled heights.

Celebrating the entrepreneurial spirit of Odisha, here are some remarkable individuals who have left an indelible mark on the business landscape:

Ritesh Agarwal (OYO Rooms):

When your belly burns with fire to do something innovative and pinoneering, nothing can stop you and Ritesh Agarwal is a great example of this. He achieved soaring success from a very young age, becoming one of the youngest entrepreneurs of Odisha.

Born into a Marwari family in Bissam, Odisha Ritesh Agarwal’s journey exemplifies determination and innovation. As the founder and CEO of OYO Hotels and Homes, he has transformed the hospitality industry, making affordable accommodation accessible to millions worldwide.

Ritesh was featured in the Forbes 30 in the under 30 list for Asia and was also the youngest to feature in the third season of Shark Tank!

Subroto Bagchi (Mindtree):

Subroto Bagchi has been an integral part of shaping Odisha’s identity. A native of Patnagarh, he started his career as a clerk in the Industries Department of the Government of Odisha. He also served in several computer companies and gained proficiency in marketing and sales. He served for a long period in Wipro as the Chief Executive of the company’s Global R&D.

A visionary leader, Subroto Bagchi co-founded Mindtree, a multinational IT and consulting company in 1999, and played a pivotal role in its success. His contributions extend beyond business, as he has also served in governmental capacities and authored influential books on entrepreneurship.

Biraja Prasad Rout (Biggies Burger):

Biraja Prasad Rout’s entrepreneurial journey underscores the fusion of passion and innovation. By founding Biggies Burger, he has redefined India’s fast-food culture, offering delicious and nutritious burgers with a desi twist.

For Rout, it was in Bengaluru while working with Infosys when he tasted a Burger for the first time. His fascination for burgers grew and he began acquiring knowledge about making burgers from YouTube. He also opened up a small kiosk near Infosys, where he started selling burgers. This initiative gradually gained attention, motivating him to leave his job and start his own business of burgers packed with Desi flavor. He started his own quick-service Restaurant Chain, ‘Biggies Burger’ in 2012 in Bengaluru.

There are now over 130 stores in 28 cities, selling over 50 lakh burgers to date, offering interesting and tasty varieties!

The best thing about his burgers is that they have the authentic aroma and essence of India!

Santosh Panda (Explara.Com):

Santosh Panda’s venture, Explara.com, has revolutionized event management, providing comprehensive solutions for ticketing, registration, and community engagement. His innovative platform has empowered entrepreneurs to host successful events seamlessly.

This venture of Santosh Panda helps conduct an event smoothly with impeccable promotion, sales management, payment collection, and even attendee management.

Before starting his venture, Panda had worked with several overseas companies such as BBC, iPlayer, eBay UK, and Cyclone Commerce.

Another shining jewel from Odisha, Panda proves that dedication coupled with innovation can do wonders.

Srikumar Misra (Milk Mantra):

Adding to the list, we have our young and dynamic entrepreneur Srikumar Misra, the co-founder of Milk Mantra. To redefine and revolutionize the agri-farm industry in the country, Misra left his cushy job in London and came to Odisha to set up one of the biggest Dairy companies in the state in 2009.  

Srikumar Misra’s entrepreneurial vision led to the establishment of Milk Mantra, a pioneering dairy company focused on quality and sustainability. His dedication to technological innovation and ethical farming practices has had a profound impact on the agricultural sector in Odisha.

Milk Mantra became operational in 2011 when the factory was set up in Gop in Odisha.

Also his company launched the Ethical Milk Outsourcing Program in two villages in Puri district during that year. In 2016 the company released one of its ready-to-drink healthy milk beverages ‘MooShake’ which achieved great sales in Bengaluru and Hyderabad.

Presently, the company has a processing capacity of 2,40,000 liters of milk per day and has been successfully selling a wide range of products such as milkshakes, cheesecakes, diary-based desserts, etc.

Apart from being a driven entrepreneur, Misra has also been part of the highest policy-formulating body. An inspiration for all, his hardwork combined with his skill has made him a sought-after personality in the world of business!

Sitakanta Ray (MySmart Price):

Sitakanta Ray’s MySmartPrice has simplified online shopping by offering price comparison services, empowering consumers to make informed purchasing decisions. His platform reflects the power of innovation in enhancing the retail experience.

Ashish Mohapatra (CEO of OfBusiness):

For every young and aspiring entrepreneur out there, Ashish Mohapatra proves how hard work and dedication can help you achieve monumental success in a short period.

His journey toward being one of the most sought-after business personalities started in 2015 with his venture OfBusiness. This raw material procurement platform gained a mammoth success with a value of Rs.44,000 Cr.

Ashish Mohapatra’s OfBusiness has revolutionized raw material procurement, providing essential support to businesses and entrepreneurs. His commitment to empowering aspiring entrepreneurs through strategic guidance and financial assistance is commendable.

These entrepreneurs embody the spirit of innovation, resilience, and excellence, driving economic growth and inspiring future generations. Odia Samaj extends its heartfelt congratulations to these trailblazers and wishes them continued success in their endeavors.

ଆଜିକୁ ଠିକ୍ ୮୮ ବର୍ଷ ପୂର୍ବେ ୧୯୩୬ ମସିହାରେ ଭାଷାଭିତ୍ତିକ ପ୍ରଥମ ଭାରତୀୟ ରାଜ୍ୟ ଭାବେ ଓଡ଼ିଶାର ଆବିର୍ଭାବ ହୋଇଥିଲା, ଯାହା ଓଡ଼ିଶା ଇତିହାସର ସବୁଠାରୁ ସ୍ମରଣୀୟ ଘଟଣା । କାରଣ ଭାଷା ହିଁ ଏକ ଜାତିର ପରିଚୟ । ଏହି ମର୍ମକୁ ବୁଝି ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଆଗେଇ ଆସିଥିଲେ କେତେ ଜଣ ଶିକ୍ଷିତ ଯୁବଗୋଷ୍ଠୀ ଏବଂ ସ୍ୱପ୍ନ ଦେଖିଥିଲେ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଓଡ଼ିଶା ପ୍ରଦେଶର ଗଠନ । ଦୀର୍ଘ ବର୍ଷର ଆନ୍ଦୋଳନ ପରେ ୧୯୩୬ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ ୧ରେ ଜନ୍ମଲାଭ କଲା ଓଡ଼ିଶା । 

ନଅଙ୍କ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ଦେଖାଇଲା ଓଡ଼ିଶା ନିର୍ମାଣର ସ୍ୱପ୍ନ

୧୫୬୮ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଓଡ଼ିଶା ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ରାଷ୍ଟ୍ର ଭାବେ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ପାଇଥିଲା । ଶେଷ ସ୍ୱାଧୀନ ରାଜା ମୁକୁନ୍ଦ ଦେବଙ୍କର ଯାଜପୁର ଗୋହିରାଚିକିରି ରଣକ୍ଷେତ୍ରରେ ପରାଜୟ ଓ ନିଧନ ହେବା ପରେ ଓଡ଼ିଶା ଆଫଗାନ, ମୋଗଲ, ମରହଟ୍ଟା ଓ ପରିଶେଷରେ ୧୮୦୩ରେ ବ୍ରିଟିଶମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଅଧିନ ହେବା ପରେ ନିଜସ୍ୱ ପରିଚୟ ହରାଇବାକୁ ଲାଗିଲା । ବ୍ରିଟିଶଙ୍କ ଇଂରାଜୀ ଭାଷା ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଭାଷାର ବହୁଳ ମାତ୍ରାରେ ପ୍ରଚାର ହେବା ଫଳରେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ଧୀରେଧୀରେ ନିଜ ଅସ୍ତିତ୍ୱ ଭୁଲିବାକୁ ବସିଲା । ଏହାପରେ ଧୀରେ ଧୀରେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ଓ ଜାତିର ଗୁରୁତ୍ୱକୁ ବୁଝିବାକୁ ଲାଗିଲେ ଓଡ଼ିଆ । ପ୍ରଥମ ଥର ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଖୋରାକ ଯୋଗାଇଥିଲା ୧୮୬୬ ମସିହାର ନଅଙ୍କ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ । ଭାଷା ଓ ଜାତି ହିଁ କେତେ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ, ତାହା ବୁଝିବାକୁ ଆଉ ଓଡ଼ିଆ ଲୋକ ଡେରି କରିନଥିଲେ ଏବଂ ପରିବର୍ତ୍ତନରେ ଆଶାରେ ଆଗେଇ ଆସିଥିଲେ କେତେଜଣ ଶିକ୍ଷିତ ଯୁବଗୋଷ୍ଠୀ ।

ରେଭେନ୍ସା କଲେଜର ଭୂମିକା

ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାର ପ୍ରଚାରପ୍ରସାର ପାଇଁ ୧୮୬୭ରେ କଟକ ଜିଲ୍ଲା ସ୍କୁଲକୁ ଉଚ୍ଚ ମାଧ୍ୟମିକ ବିଦ୍ୟାଳୟ ଭାବେ ଉନ୍ନୀତ କରାଗଲା ଏବଂ ଏହା କଲିକତା ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ ସହିତ ସହବନ୍ଧିତ ହେଲା । ୧୮୬୮ରେ ଏଠାରେ ମାତ୍ର ୬ ଜଣ ଛାତ୍ରଙ୍କୁ ନେଇ ଶିକ୍ଷାଦାନ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । ଉକ୍ତ ବର୍ଷ ମଧୁସୂଦନ ଦାସ ଏହି ଅନୁଷ୍ଠାନରୁ ପାସ୍ କଲେ ଏବଂ ପରେ ୧୮୭୦ରେ କଲିକତା ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟରୁ ବି.ଏ. ପାସ୍ କରି ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରଥମ ସ୍ନାତକ ହୋଇଥିଲେ । ତେବେ ୧୮୭୬ରେ କଟକ ଉଚ୍ଚ ବିଦ୍ୟାଳୟକୁ ସ୍ନାତକ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟ ରୂପେ ଉନ୍ନୀତ କରାଯାଇଥିଲା ଏବଂ ରେଭେନ୍ସା କଲେଜ ଭାବରେ ପରିଚିତ ହେଲା । ସେହି କଲେଜରୁ ବହୁ ଓଡ଼ିଆ ଯୁବକ ଉଚ୍ଚତର ଶିକ୍ଷା ଲାଭ କରି ଓଡ଼ିଆ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଆଗକୁ ନେଇଥିଲେ ।

ଉତ୍କଳ ସଭାରୁ ଉତ୍କଳ ସମ୍ମିଳନୀର ଜନ୍ମ

ଗୌରୀଶଙ୍କର ରାୟ, ମଧୁସୂଦନ ଦାସ ଏବଂ ଚୌଧୁରୀ କାଶୀନାଥ ଦାସଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାର ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର‌୍ୟକୁ ବଜାୟ ରଖିବା ପାଇଁ ୧୮୮୨ମସିହାରେ କଟକରେ ‘ଉତ୍କଳ ସଭା’ ଗଠନ ହେଲା ଏବଂ ଏହି ସଭା ମାଧ୍ୟମରେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ଆନ୍ଦୋଳନ ଅଧିକ ଗତିଶୀଳ ହେଲା । ୧୮୮୮ରେ ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶ, ମାଦ୍ରାସ ଏବଂ ବଙ୍ଗରେ ମିଶିଥିବା ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାଭାଷୀ ଅଞ୍ଚଳକୁ ଅଲଗା କରିବା ପାଇଁ ଉତ୍କଳ ସଭା ପକ୍ଷରୁ ଦାବି କରାଯାଇଥିଲା । ଏହାପରେ ଧୀରେଧୀରେ ଜାତୀୟ କଂଗ୍ରେସର ବିଭିନ୍ନ ଅଧିବେଶନ ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ଜାତୀୟ ସମ୍ମିଳନୀରେ ଓଡ଼ିଆଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱ ଓଡ଼ିଆ ଜାତୀୟତା ଜାଗରଣ ପାଇଁ ସହାୟକ ହୋଇଥିଲା । ଏହିପରି ଭାବରେ ବିଭିନ୍ନ କୋଣ ଅନୁକୋଣରେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ଆନ୍ଦୋଳନ ଆଗେଇ ଚାଲିଲା, ଯାହାର ଫଳସ୍ୱରୂପ ଉତ୍କଳ ସଭାରୁ ୧୯୦୩ ମସିହାରେ ‘ଉତ୍କଳ ସମ୍ମିଳନୀ’ ଜନ୍ମ ହେଲା ।

ଉତ୍କଳ ଗୌରବ ମଧୁସୂଦନ ଦାସଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ବହୁ ରାଜା ଓ ଜମିଦାରଙ୍କ ସହଯୋଗରେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ଆନ୍ଦୋଳନ ତୀବ୍ରତର ହୋଇଥିଲା । କଟକର ଇଦ୍‌ଗା ପଡ଼ିଆରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ଉତ୍କଳ ସମ୍ମିଳନୀ ଅଧିବେଶନରେ ମଧୁବାବୁଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ମୟୂରଭଞ୍ଜର ମହାରାଜା ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜଦେବ ସଭାପତିତ୍ୱ କରିଥିଲେ । ଏହି ସମ୍ମିଳନୀର ମୂଳ ଲକ୍ଷ୍ୟ ଓଡ଼ିଆ ଅଞ୍ଚଳର ଏକତ୍ରିକରଣ ଥିଲା । ଉତ୍କଳ ସମ୍ମିଳନୀର ମୋଟ ୧୬ଟି ଅଧିବେଶନ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ପ୍ରତିଟି ଅଧିବେଶନରେ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାଭାଷୀ ଅଞ୍ଚଳର ଏକତ୍ରୀକରଣକୁ ନେଇ ସରକାରଙ୍କ ନିକଟରେ ଦାବି କରାଯାଇଥିଲା ।

ଉତ୍କଳ ସମ୍ମିଳନୀର ପ୍ରଭାବ ଦ୍ୱାରା ୧୯୧୧ ଜାନୁଆରୀରେ ଓଡ଼ିଶା ସହିତ ଗଞ୍ଜାମର ମିଶ୍ରଣର ଏକ ଜନଆନ୍ଦୋଳନର ସୂତ୍ରପାତ ହେଲା ଏବଂ ୧୯୧୨ ମାର୍ଚ୍ଚରେ ଗଞ୍ଜାମ ମିଶ୍ରଣ ପାଇଁ ଏକ ପ୍ରସ୍ତାବ ଗୃହୀତ ହୋଇଥିଲା । ଅପରପକ୍ଷେରେ ୧୯୧୧ ବଙ୍ଗ ବିଭାଜନ ଫଳସ୍ୱରୂପ ଗଢ଼ି ଉଠିଥିବା ବିହାର-ଓଡ଼ିଶା ରାଜ୍ୟ ଗଠନକୁ ମଧୁବାବୁ ବିରୋଧ କରିଥିଲେ । ସେପଟେ ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କ ମନମୁଖୀ ଶାସନକୁ ବିରୋଧ କରି ଓଡ଼ିଶାର ଦକ୍ଷିଣାଞ୍ଚଳରେ ପ୍ରତିବାଦର ସ୍ୱର ଉଠିଲା ଏବଂ ୧୯୧୪ରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ଉତ୍କଳ ସମ୍ମିଳନୀରେ ପାରଳା ମହାରଜା କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଗଜପତି ନାରାୟଣ ଦେବ ସମସ୍ତ ଓଡ଼ିଆଭାଷୀ ଅଞ୍ଚଳକୁ ଏକ ଶାସନାଧୀନ କରିବାର ଆହ୍ୱାନ ଦେଲେ । ଏହା ପରେ ବିଭିନ୍ନ କମିଟି ଜରିଆରେ ଇଂରେଜ ସରକାରଙ୍କ ଆଗରେ ଓଡ଼ିଶା ପ୍ରଦେଶର ଗଠନର ଯଥାର୍ଥକୁ ବୁଝାଇଥିଲେ । ଏହାସହ ଏହି ସମ୍ମିଳନୀ ପକ୍ଷରୁ ଗୀତ, ସଙ୍ଗୀତ, ଦେଶ ବନ୍ଦନା ଓ ସ୍ଲୋଗାନ ଜରିଆରେ ବିଭିନ୍ନ ସଚେତନତା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଦ୍ୱାରା ଓଡ଼ିଆଙ୍କ ପ୍ରତି ଜାତୀୟତା ମନୋଭାବକୁ ଜାଗ୍ରତ କରାଯାଉଥିଲା, ଯାହା ଦିନକୁ ଦିନ ଜନଆନ୍ଦୋଳନ ରୂପ ନେବାକୁ ଲାଗିଲା । ଏହା ଫଳସ୍ୱରୂପ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରଙ୍କ ପକ୍ଷରୁ ଓଡ଼ିଆ ଲୋକଙ୍କ ମତ ନେବା ପାଇଁ ଏକ କମିଟି ଗଠନ କରାଗଲା । ପରେ ୧୯୨୮ରେ ‘ସାଇମନ କମିଶନ’ ଓଡ଼ିଆମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଦେଶ ଗଠନ ପାଇଁ ସୁପାରିଶ କରିଥିଲେ ।  ଏହାପରେ ଦିନକୁ ଦିନ ଓଡ଼ିଶା ଗଠନର ଆଶା ବଳବତ୍ତର ହେବାକୁ ଲାଗିଲା । ଏହି କମିଶନର ରିପୋର୍ଟ ଆଧାରରେ ୧୯୩୦ରେ ଲଣ୍ଡନରେ ପ୍ରଥମ ଗୋଲଟେବୁଲ ବୈଠକ ବସିଥିଲା । ଏଥିରେ ରାଜା କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଗଜପତି ଓଡ଼ିଆମାନଙ୍କର ପ୍ରତିନିଧିତ୍ୱ କରି ଓଡ଼ିଶା ପ୍ରଦେଶ ଗଠନ ସପକ୍ଷରେ ମତ ରଖିଥିଲେ । ବୈଠକରେ ଓଡ଼ିଶା ଗଠନର ଯୁକ୍ତିର ସଫଳ ରୂପାୟନ ଭାବେ ୧୯୩୧ରେ ଏକ ସୀମା ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କମିଟି ଗଠନ କରାଯାଇଥିଲା । ଏହାପରେ ନୂତନ ଓଡ଼ିଶା ଗଠନର ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଗଜପତି ତ୍ୱାରନ୍ୱିତ କରି ପରିଶେଷରେ ପ୍ରାୟ ପାଞ୍ଚ ଶହ ବର୍ଷ ସୀମାହୀନ, ଜାତିହୀନ ଓ ଭାଷାହୀନ ଅବସ୍ଥାରେ ରହିବା ପରେ ୧୯୩୬ ଏପ୍ରିଲ ପହିଲାରେ ଓଡ଼ିଶା ଏକତ୍ର ହୋଇ ପ୍ରଥମ ଭାଷାଭିତ୍ତିକ ରାଜ୍ୟ ଭାବେ ଗଢ଼ି ଉଠିଲା ।

ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଓଡ଼ିଶା ପ୍ରଦେଶ ଗଠନର କର୍ଣ୍ଣଧାର  

ଉତ୍କଳ ସମ୍ମିଳନୀର ଶେଷ ବୈଠକ ୧୯୩୫ ମସିହା ଫେବୃଆରୀ ୧୧ରେ କଟକଠାରେ ବସିଥିଲା । କିନ୍ତୁ ଦୁଃଖର ବିଷୟ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଓଡ଼ିଶା ଗଠନ ପୂର୍ବରୁ ୧୯୩୪ ମସିହା ଫେବୃଆରୀ ୪ତାରିଖରେ ନବଉତ୍କଳର ବିନ୍ଧାଣୀ ମଧୁବାବୁ ପ୍ରାଣତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ । ଓଡ଼ିଶା ଗଠନରେ ଉତ୍କଳମଣି ଗୋପବନ୍ଧୁ ଦାସ, ବ୍ୟାସକବି ଫକୀରମୋହନ ସେନାପତି, ମହାରାଜ ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜଜେଓ, ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସ, କବିବର ରାଧାନାଥ ରାୟ, ମହାରାଜା କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଗଜପତି ଦେବ, ସ୍ୱଭାବକବି ଗଙ୍ଗାଧର ମେହେର, କର୍ମବୀର ଗୌରୀଶଙ୍କର ରାୟ ଓ ନୀଳମଣି ବିଦ୍ୟାରତ୍ନଙ୍କ ପରି ଅନେକଙ୍କ ଅବଦାନ ଆଜି ବି ଅବିସ୍ମରଣୀୟ ହୋଇରହିଛି । ସେହିପରି ଓଡ଼ିଶା ପ୍ରଦେଶ ଗଠନର ଇତିହାସରେ ନାରୀନେତ୍ରୀଙ୍କ ଅବଦାନ ମଧ୍ୟ କମ୍ ନୁହେଁ। ନାରୀକବି କୁନ୍ତଳାକୁମାରୀ ସାବତ, ସରଳା ଦେବୀ ଏବଂ ଶୈଳବାଳା ଦାସ ମଧ୍ୟ ଓଡ଼ିଶା ଗଠନରେ ମହନୀୟ ଭୂମିକା ନିର୍ବାହ କରିଥିଲେ । ଟି. ରେଭେନ୍ସା, ହେନେରି ରିକେଟ୍‌ସ ଓ ଜନ୍ ବିମ୍‌ସଙ୍କ ପରି କେତେକ ଇଂରେଜ ଅଧିକାରୀ ମଧ୍ୟ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଉତ୍କଳ ପ୍ରଦେଶ ଗଠନ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଉତ୍ସାହିତ କରିଥିଲେ । 

୧୯୩୬ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ ପହିଲା ହେଉଛି ପ୍ରତିଟି ଓଡ଼ିଆଙ୍କ ପାଇଁ ଥିଲା ଗର୍ବ ଓ ଗୌରବର ଦିନ । ସେହି ଦିନକୁ ମନେ ପକାଇ ପ୍ରତିବର୍ଷ ଏପ୍ରିଲ ପହିଲାରେ ପାଳିତ ହେଉଛି ଉତ୍କଳ ଦିବସ । କିନ୍ତୁ କେବଳ ଗୋଟିଏ ଦିନ ଆମ ଭାଷାକୁ ମନେ ପକାଇଲେ ହେବ ନାହିଁ, ବରଂ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାର ପ୍ରଚାର ପ୍ରସାର କରିବା ମଧ୍ୟ ପ୍ରତିଟି ଓଡ଼ିଆଙ୍କ ଦାୟିତ୍ୱ ଓ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ହେବା ଉଚିତ୍ । ଏହି ଆଲେଖ୍ୟରେ ଅତି ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ଆନ୍ଦୋଳନର ରୂପରେଖକୁ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇଛି । ତେବେ ଏହି ଲେଖାଟି ଆପଣଙ୍କୁ କେମିତି ଲାଗିଲା, ଆମକୁ କମେଣ୍ଟ ବକ୍ସରେ ଜଣାନ୍ତୁ ।