ପ୍ରାୟ ଚାରି ହଜାର ବର୍ଷ ପୂର୍ବରୁ ପିତ୍ତଳର ବ୍ୟବହାର ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା, ଯାହାକୁ ବ୍ରୋଞ୍ଜ୍ ଏଜ୍ ବା ପିତ୍ତଳ ଯୁଗ କୁହାଯାଏ । ସେହି ଯୁଗର ଅତୁଳନୀୟ କଳାକୁ ଜୀବିତ କରି ରଖିଛି ଓଡ଼ିଶା । ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ 3300 ମସିହାରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିବା ଏହି ପିତ୍ତଳ ଯୁଗ ତଥା ମହେଞ୍ଜୋଦାରୋ, ହରପ୍ପା ଏବଂ ସିନ୍ଧୁ ସଭ୍ୟତା ସହ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରଖି ଆଜି ବି ଓଡ଼ିଶାର କେତେକ ପୁରପଲ୍ଲୀରେ ନିର୍ମିତ ହେଉଛି ପିତ୍ତଳ ଧାତୁରୁ ଅଦ୍ଭୁତ କୃତି, ଯାହା “ଢୋକ୍ରା ହସ୍ତଶିଳ୍ପ” ରୂପେ ସାରା ବିଶ୍ବରେ ଜଣା । ଢୋକ୍ରା ହସ୍ତଶିଳ୍ପ ହେଉଛି ଭାରତରେ ଧାତବ ବିଦ୍ୟାର ହଜିଯାଇଥିବା ମହମ କୌଶଳର ପୁରାତନ ପ୍ରମାଣ । ଏଥିରୁ ଜଣାପଡ଼ୁଛି ଢୋକ୍ରା ହସ୍ତଶିଳ୍ପ ହେଉଛି ଓଡ଼ିଶାର ସର୍ବପୁରାତନ ହସ୍ତକଳା ।

ଢୋକ୍ରା କଳାକୃତି ଗ୍ରାମ  ସଦେଇବେରେଣୀ

ଓଡ଼ିଶାର ଢେଙ୍କାନାଳ, ମୟୂରଭଞ୍ଜ, କଟକ ଓ ରାୟଗଡ଼ା ଜିଲ୍ଲାର ହାତ ଗଣିତ ଗାଁରେ ଢୋକ୍ରା କାରିଗର ବସବାସ କରୁଛନ୍ତି ଏବଂ ତାଙ୍କରି ମାଧ୍ୟମରେ ଜୀବିତ ରହିଛି ଏହି ଅଦ୍ଭୁତ ଓ ଅତୁଳନୀୟ ହସ୍ତଶିଳ୍ପ । ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଟାଇମ୍ ମାଗାଜିନ ମଧ୍ୟ ମୟୂରଭଞ୍ଜର ଢୋକ୍ରା ହସ୍ତଶିଳ୍ପ କାରିଗରୀକୁ ପ୍ରଶଂସା କରିଛି । କିନ୍ତୁ ପ୍ରାକୃତିକ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟରେ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ଢେଙ୍କାନାଳ ଜିଲ୍ଲାର ସଦେଇବେରେଣୀ ଏବଂ ନବଜୀବନପୁର ଗାଁର ଢୋକ୍ରା ହସ୍ତଶିଳ୍ପର ରହିଛି ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ଚାହିଦା । ରାଜ୍ୟଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଦେଶ ବିଦେଶର ଶିଳ୍ପ ବଜାର ଏବଂ ପ୍ରଦର୍ଶନୀରେ ଏହି ଢୋକ୍ରା ହସ୍ତକଳା ସାମଗ୍ରୀ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହେବା ସହ ସମସ୍ତେ ଏହାର ଉତ୍କୃଷ୍ଟ କାରିଗରୀଙ୍କୁ ପ୍ରଶଂସା କରିଥାନ୍ତି ।

ଏକମାତ୍ର ଜୀବିକା “ଢୋକ୍ରା“

ଢେଙ୍କାନାଳ ଜିଲ୍ଲାର ସଦର ବ୍ଲକ୍ ଅନ୍ତର୍ଗତ ସପ୍ତଶଯ୍ୟା ଗ୍ରାମପଞ୍ଚାୟତର ନବଜୀବନପୁରଠାରେ ରହିଛି ସଦେଇବେରଣୀ କଳାକୃତି ଗ୍ରାମ । ନବଜୀବନପୁରରୁ ମାତ୍ର ଏକ କିମି ଦୂରରେ ଅବସ୍ଥିତ ସଦେଇବେରେଣୀ ଗାଁରେ ପ୍ରାୟ ଚାଳିଶିରୁ ଅଧିକ ଢୋକ୍ରା କାରିଗର ପରିବାର ବସବାସ କରନ୍ତି । ଶିତୋଳିଆ ଆଦିବାସୀ ଜାତିର ପ୍ରତିଟି ପରିବାର ଆଜି ଯାଏଁ ପାରମ୍ପରିକ କଳାକୌଶଳରେ ଢୋକ୍ରା କାମ କରିଆସୁଛନ୍ତି । ଏହା ହେଉଛି ସେମାନଙ୍କ କୂଳ ବେଉଷା । ଭୂମିହୀନ ହୋଇଥିବାରୁ ପୂର୍ବପୂରୁଷରୁ ହିଁ ଏହି କାମ କରି ସେମାନେ ନିଜର ଗୁଜୁରାଣ ମେଣ୍ଟାଉଛନ୍ତି । ତେବେ ପରିବାରର କେବଳ ପୁରୁଷମାନେ ଏହି ଢୋକ୍ରା କାମ କରିନଥାନ୍ତି, ବରଂ ଝିଅ ବୋହୂ ସମସ୍ତେ ନିଜ ବେଉଷାକୁ ଆପଣାଇ ଦିନରାତି କଠିନ ପରିଶ୍ରମ କରିଥାନ୍ତି ।  ବିଭିନ୍ନ ଦେବାଦେବୀଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତିଙ୍କଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଜୀବଜନ୍ତୁ, ଆଦିବାସୀ ମୂର୍ତ୍ତି, ପେନ୍ ଷ୍ଟାଣ୍ଡ୍, ଗ୍ଲାସ୍ ଷ୍ଟାଣ୍ଡ୍‌, ବେଡ୍ ଲାଇଟ୍, ଜିଲାପି ଛାଞ୍ଚ, ଦୀପ, ଖଟୁଲୀ, ବାକ୍ସ ପରି ଅନେକ ଭଳି କି ଭଳି ସୁନ୍ଦର ସୁନ୍ଦର ସାମଗ୍ରୀ ତିଆରି କରିଥାନ୍ତି ।  ପୂର୍ବରୁ କେବଳ ସେମାନେ ଜୀବଜନ୍ତୁକୁ ନେଇ ମୂର୍ତ୍ତି ତିଆରି କରୁଥିବା ବେଳେ ଆଜିକାଲି ଯୁବପିଢିଙ୍କ ପସନ୍ଦକୁ ଦେଖି ସେମାନେ ମୂର୍ତ୍ତି ଗଢ଼ାରେ ଭିନ୍ନତା ଆଣିଛନ୍ତି, ଯାହା ଆଜିକାଲି ବଜାରରେ ଚାହିଦା ଅଧିକ ରହୁଛି ।

ପରିଶ୍ରମ ଅଧିକ କିନ୍ତୁ ପାରିଶ୍ରମିକ କମ୍

ଢୋକ୍ରା ହସ୍ତଶିଳ୍ପ ଦେଖିବାକୁ ଯେତିକି ସୁନ୍ଦର, ସେତିକି କାମ ମଧ୍ୟ ବହୁତ କଷ୍ଟ । ଏଥିସହ ଏହାର ପ୍ରସ୍ତୁତିରେ କୌଣସି ପ୍ରକାର ମେସିନ୍ କିମ୍ବାର ଆଜିର ଟେକ୍ନୋଲୋଜିର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଏ ନାହିଁ । ଆଜି ବି ଏହି ଆଦିବାସୀ ଶିଳ୍ପୀମାନେ ପୁରୁଣା ବିଲୁପ୍ତ ମହମ କୌଶଳ ବଞ୍ଚାଇ ରଖିଛନ୍ତି । ଗୋଟିଏ ଛୋଟିଆ ଜିନିଷଟିଏ କରିବାକୁ ମଧ୍ୟ ସପ୍ତାହେ ଲାଗିଯାଏ । ତେବେ କୌଣସି ଢୋକ୍ରା କଳାର ପ୍ରସ୍ତୁତି ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ ମାଟି ଛାଞ୍ଚରୁ । ସାଧାରଣତଃ ଏହି ମାଟି ଛାଞ୍ଚ ପାଇଁ ପ୍ରଥମେ ହୁଙ୍କା ମାଟିକୁ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଥାଏ। ସେଥିରେ ସରୁ ବାଲି ଏବଂ କୁଣ୍ଡା ମିଶାଯାଇ କାଦୁଅ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ । ସେହି କାଦୁଅ ମାଟିକୁ ବିଭିନ୍ନ ଆକୃତି ଦିଆଯାଏ । ଏହି ମାଟି ଛାଞ୍ଚ ଖରାରେ ଶୁଖିବା ପରେ ଏଥିରେ ବାଘ ଅଠା ମହମର ଲେପ ଦିଆଯାଇଥାଏ । ଏହା ଶୁଖିବା ପରେ ଏହା ଉପରେ ନାଲି ମାଟିରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କାଦୁଅ ଦିଆଯିବା ସହ ଏକ କାହାଳି ତିଆରି କରାଯାଏ । କାହାଳି ଶୁଖିଲା ପରେ ନିଆଁରେ ପୋଡାଯାଏ । ଗୋଟେ ପଟେ ପିତ୍ତଳକୁ କୋଇଲାରେ ତରଳା ଯାଏ ଏବଂ ଆର ପଟେ ଛାଞ୍ଚକୁ ପଚା ଯାଇଥାଏ । ଛାଞ୍ଚ ପାଚିଲା ପରେ ସେଥିରେ ପିତ୍ତଳ ଢଳା ହୁଏ । ଏହା ପୁରା ଥଣ୍ଡା ହେଲା ପରେ ସେଥିରୁ ମାଟି ଛଡ଼ାଯାଇଥାଏ । ଏହାପରେ ବଫିଙ୍ଗ ଓ ପଲିସିଙ୍ଗ କରାଯାଇ ସୁନ୍ଦର ସୁନ୍ଦର ଢୋକ୍ରା ହସ୍ତକଳାକୁ ବଜାରରେ ବିକ୍ରି ପାଇଁ ପଠାଯାଇଥାଏ ।

ଏସମସ୍ତ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଘରର ପ୍ରତିଟି ସଦସ୍ୟ ସାମିଲଥାନ୍ତି । କିଏ ମୂର୍ତ୍ତି ତିଆରି କରେ ତ, କିଏ ତା ଉପରେ ମହମ ଦିଏ । ସମସ୍ତ କାମ ଶେଷ ହେବା ପାଇଁ ପ୍ରାୟ ଦଶରୁ ଅଧିକ ଦିନ ଲାଗିଯାଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ପରିଶ୍ରମ ଅଧିକ ଥିବା ବେଳେ ମନ ମୁତାବକ ପାରିଶ୍ରାମିକ ମିଳୁନଥିବା ଶିଳ୍ପୀମାନେ କହୁଛନ୍ତି । ବଜାରରେ ଏହି ସମସ୍ତ ମୂର୍ତ୍ତିର ଦାମ ହଜାରରୁ ଅଧିକ ରହୁଛି । କିନ୍ତୁ ପିତ୍ତଳ ଦର ଦିନକୁ ଦିନ ବଢୁଥିବା ସହ ଅନ୍ୟ କଞ୍ଚାମାଲକୁ ମିଶାଇଲେ ଏହାର ମୂଳ ପଇସା ବି ଉଠୁନି। ତଥାପି ସେମାନେ ନିଜ ପରମ୍ପରାକୁ ପିଢି ପରେ ପିଢି ଜୀବିତ ରଖିବେ ବୋଲି ଅତି ଗର୍ବର ସହ କହିଚାଲିଛନ୍ତି ।

ଲୁପ୍ତପ୍ରାୟ ଢୋକ୍ରା ହସ୍ତଶିଳ୍ପ ବିଶ୍ବସ୍ତରରେ ପ୍ରଶଂସା ସାଉଁଟିଥିବାରୁ ସରକାର ତରଫରୁ ଏମସିଏଲ୍ ଟ୍ରେନିଂ ପ୍ରୋଗ୍ରାମ ଆୟୋଜନ କରାଯାଉଛି । କଳାକୃତି ଗ୍ରାମ ସଦେଇବେରେଣୀର କେତେଜଣ ଶିଳ୍ପୀ ହିଁ ଏହି ଟ୍ରେନିଂ ପ୍ରୋଗ୍ରାମରେ ଯୋଗଦେଇ ପିଲାଙ୍କୁ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ ଦେଉଛନ୍ତି । ଏହାସହ ସରକାରଙ୍କ ପକ୍ଷରୁ ଆୟୋଜିତ ରାଜ୍ୟ ଓ ଜାତୀୟସ୍ତରର ଅନେକ ପ୍ରଦର୍ଶନୀ, ମେଳା ଓ ମହୋତ୍ସବରେ ଢୋକ୍ରା କାରିଗର ସାମିଲ ହୋଇ ନିଜ ସାମଗ୍ରୀକୁ ସିଧାସଳଖ ବିକ୍ରି କରିପାରୁଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ସଦେଇବେରେଣୀର କାରିଗରଙ୍କ ଦୁଃଖ କମ୍ ହେଉନି । ଆଜି ବି ସେମାନେ ମାଟି ଛପର ଘର ତଳେ ଜୀବନ କାଟୁଛନ୍ତି । ତେବେ ଆମେ ସଚେତନ ନାଗରିକ ହୋଇ ଓଡ଼ିଶାର ଏହି ସର୍ବପୁରାତନ ହସ୍ତଶିଳ୍ପକୁ ଜୀବିତ ରଖିବା ସହ ପ୍ରଚାରପ୍ରସାର ପାଇଁ ଆଗକୁ ଆସିବା ଉଚିତ୍ ଏବଂ ଉପଯୁକ୍ତ ପଦକ୍ଷେପ ନେବାକୁ ପଡ଼ିବ । ଏହାଦ୍ବାରା ଉନ୍ନତ ହେବ ଢୋକ୍ରା କାରିଗରଙ୍କ ଜୀବନ ଏବଂ ଆହୁରି ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଲାଭ କରିବ ହସ୍ତକଳା ଓ ହସ୍ତଶିଳ୍ପ ।

Have you ever heard of the Leaning Tower of Pisa or ever visited it? It’s magnificent, right?

Architecture is always fascinating. It gives us a vivid picture of a particular era, including the taste and choices of the rulers who ruled during that period. We see several age-old temples, magnificent palaces, and other architectural wonders which speak volumes about their creators.

Our incredible Odisha is a paradise of architectural wonders which attract tourists, researchers and historians from all over the world. There is one such historic temple in Odisha’s Sambalpur district that many of us do not know about yet!  The leaning temple of Huma is a rare leaning temple in the world. A beautiful temple surrounded by mysteries, is situated in a small village in Huma on the banks of the River Mahanadi.

 The look of the main temple and other small temples around it is intriguing. Lord Shiva, or Lord Bimaleshwara is the presiding deity of the temple. 

 A Brief History

 The temple belongs to 11th-12th century era and was built by Ganga king Aanangabhima-3. The 5th Chauhan King Baliar Singh built the present  temple during the late 17th century. The temple then expanded under the reign of King Ajith Singh during the 18th century, when the other structures were added to it.

 The Leaning Wonder

One of the most unique aspects of the temple is that while the temple is leaning toward one side, the rest of the structures lean in the other direction. Apart from the temples, everything else in the compound, including the boundary looks tilted.

 According to the priests, the angle to which these structures have inclined has not changed for almost 50 years. The main temple consists of four main parts, Deula, or the sanctum, Mukhasala, Ardhamandapa, and an open pillared Mandapa. The architecture of the temple is said to be in Pancharatha style with Gandi, Bada and Mastaka.

 Interestingly the temple leans towards the left. There has been no scientific reason for why the structure is like this.  Weak foundation of the temple and defective architecture if any would have disintegrated the temple to rubble ruling out these factors. It stands firm on an elevated rocky bed prone to natural calamities which might have caused internal displacement. Probably frequent floods may have caused the temple to tilt.

 Apart from the floods, earthquakes might also be causing the temple to lean sideways. However, Odisha is not earthquake-prone, so it’s ruled out.

 Delve into the Legends

 It’s not just the look of the temple that fascinates the tourists or the scholars, but also the stories that spark curiosity in people’s minds. 

 Just as much as the look of the leaning temple astounds you, some legends add to the mystery as well. A unique reddish-colored fish called Kudo is a popular attraction in the place swimming in abundance in the river. These fish are considered highly sacred and locals believe that one who kills them does not survive for long. 

 Another popular legend is that of a milkman who crossed Mahanadi regularly. He used to provide milk to a stone that consumed every drop. The stone is none other than the divine Shivaling. 

 It does not end here. There’s yet another story about the place. A cow from a nearby village was a regular visitor. It regularly fed the linga with its milk. The cow’s owner became doubtful when he discovered it was not secreting a healthy amount of milk. He once followed the cow and was amazed when he saw that Shivaling consumed all the milk. Thus he propagated this leading to the construction of the temple.

 Witness the Grand Festival

 The leaning temple of Huma lights up during the major festivals, especially during Shivratri. Locals visit the fair held on the temple premises.

 Best Time to Visit

 If you want to witness the leaning temple at its best, October to March is the best time. The weather remains pleasant, and you can attend festivals.

Share your experience below in the comment box

ଓଡ଼ିଶାର ସଂସ୍କୃତି ଓ ପରମ୍ପରା ବ୍ୟାପକ, ବଳିଷ୍ଠ ଓ ରୁଦ୍ଧିମନ୍ତ। ଓଡ଼ିଆଙ୍କ ଜନ୍ମ-ଜୀବନ ସହିତ ଯାନି-ଯାତ୍ରା, ବ୍ରତ, ପର୍ବପର୍ବାଣୀ ଓତଃପ୍ରୋତ ଭାବେ ଜଡ଼ିତ । ବାରମାସର ତେର ପର୍ବକୁ ପରିବାରର ପ୍ରତିଟି ସଦସ୍ୟ ମିଳିମିଶି ପାଳନ କରିଥାନ୍ତି। ଏହାଦ୍ବାରା ପରସ୍ପର ମଧ୍ୟରେ ବଢ଼ିଥାଏ ଆତ୍ମୀୟତା, ବିଶ୍ବାସ ଏବଂ ଭଲ ପାଇବା ।  ହେଲେ ଏହି ପର୍ବପର୍ବାଣୀରେ ବେଶ୍ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ ଥାଏ ନାରୀଙ୍କ ଭୂମିକା । ଘରର ଶାନ୍ତି ସହ ସମସ୍ତଙ୍କ ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟ ଓ ଉନ୍ନତି କାମନା ପାଇଁ ପ୍ରତିଟି ଓଷାବ୍ରତକୁ ଅତି ନିଷ୍ଠାର ସହ ପାଳନ କରିଥାନ୍ତି । ତେବେ ନାରୀମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଅନେକ ପର୍ବ ମଧ୍ୟରେ ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ମାସର ଅମାବାସ୍ୟା ତିଥିରେ ପଡ଼ୁଥିବା ସାବିତ୍ରୀ ବ୍ରତର ଅନେକ ମହତ୍ତ୍ବ ରହିଛି । ଆସନ୍ତୁ ଆଜିର ଏହି ବ୍ଲଗରେ ଜାଣିବା ସାବିତ୍ରୀ ଅମାବାସ୍ୟାର ରୀତିନୀତି, ପୌରାଣିକ କଥା ଏବଂ ଗୁରୁତ୍ବ।

ସାବିତ୍ରୀ କଥା

ଆମ ଓଡ଼ିଆ ପର୍ବପର୍ବାଣୀରେ ସାବିତ୍ର ବ୍ରତ ଏକ ମହାନ ପରମ୍ପରା ଭାବେ ଆମ ସାମାଜିକ ଜୀବନର ଏକ ଅଂଶ ପାଲଟିଛି । ମହାଭାରତର ବନପର୍ବରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ ସତିତ୍ବ ଓ ନିଷ୍ଠାର କାହାଣୀ । ସାବିତ୍ରୀ ଥିଲେ ମଦ୍ର ଦେଶର ରାଜା ଅଶ୍ବପତିଙ୍କ ପୁତ୍ରୀ । ସାବିତ୍ରୀ ବିବାହଯୋଗ୍ୟ ହେଲା ପରେ ରାଜା ଅଶ୍ବପତି ନିଜ କନ୍ୟାକୁ ଯୋଗ୍ୟ ବର ସନ୍ଧାନ ନିମନ୍ତେ ବିଶ୍ବ ଭ୍ରମଣ ପାଇଁ ପରାମର୍ଶ ଦେଇଥିଲେ । ଏହି ପରିଭ୍ରମଣ ଅବସରରେ ସାବିତ୍ରୀ ସତ୍ୟବାନଙ୍କୁ ଭେଟି ବିବାହ କରିଥିଲେ । ତେବେ ସତ୍ୟବାନଙ୍କ ଆୟୁ ଅଳ୍ପ ଜାଣି ସୁଦ୍ଧା ସାବିତ୍ରୀ ନିଜ ପତ୍ନୀ ଧର୍ମ, ସେବା ଓ କର୍ମରେ କେବେ ହେଳା ନକରି ସର୍ବଦା ସ୍ବାମୀ, ଶାଶୂଶଶ୍ବରକୁ ଖୁସିରେ ରଖିବାର ପ୍ରୟାସ କରିଚାଲିଥିଲେ । ତେଣୁ ଯେତେବେଳେ ମୃତ୍ୟୁର ଦେବତା ସ୍ବୟଂ ଯମରାଜ ସତ୍ୟବାନଙ୍କୁ ନେବା ପାଇଁ ଆସିଥିଲେ ସାବିତ୍ରୀ ସ୍ତୁତି କରି ଯମରାଜଙ୍କ ପଛେ ପଛେ ଚାଲିଥିଲେ। ଏଥିରେ ଯମରାଜ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ସାବିତ୍ରୀଙ୍କୁ ଗୋଟେ ପରେ ଗୋଟେ ବର ପ୍ରଦାନ କଲେ । ସାବିତ୍ରୀ ଶେଷ ବରରେ ନିଜ ବୁଦ୍ଧିମତାର ପରିଚୟ ଦେଇ ଯମରାଜଙ୍କଠାରୁ ସ୍ବାମୀ ସତ୍ୟବାନଙ୍କ ଜୀବନଦାନ ମାଗିଥିଲେ । ସେହିଦିନଠାରୁ ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ ପବିତ୍ର ଗାଥା ସମସ୍ତ ସଂସାର ପାଇଁ ପତିବ୍ରତା ନାରୀତ୍ୱର ଏକ ଉଦାହରଣ ପାଲଟିଗଲା । ଏହି ସ୍ମୃତିରେ ଓଡ଼ିଆଣୀ ସଧବା ମହିଳାମାନେ ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ମାସ ଅମାବାସ୍ୟା ତିଥିରେ ସାବିତ୍ରୀ ବ୍ରତ ପାଳନ କରି ନିଜ ସ୍ବାମୀଙ୍କ ଦୀର୍ଘ ଜୀବନ ମନାସି ଥାଆନ୍ତି । ଏହି ବ୍ରତ ଦମ୍ପତିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରେମ ଓ ସମର୍ପଣ ଭାବକୁ ଦୃଢ଼ୀଭୂତ କରିଥାଏ । କେବଳ ମହାଭାରତରେ ନୁହେଁ ଋଷିକବି ଶ୍ରୀଅରବିନ୍ଦ ‘ସାବିତ୍ରୀ’ ମହାକାବ୍ୟରେ ସାବିତ୍ରୀ ଅମାବାସ୍ୟାର ଗୁଢ ରହସ୍ୟକୁ ଦର୍ଶାଇଛନ୍ତି।

ପୂଜା ବିଧି

ବିଶେଷ କରି ଓଡ଼ିଆ ଘରର ସଧବା ନାରୀ ତା’ର ଶଙ୍ଖା ଏବଂ ସିନ୍ଦୁରକୁ ବଜ୍ର ରଖିବା ପାଇଁ କରିଥାଏ ଏହି ପବିତ୍ର ସାବିତ୍ରୀ ବ୍ରତର ଉପାସନା । ଏହି ଦିନ ସଧବା ନାରୀମାନେ ପ୍ରତ୍ୟୁଷରୁ ସ୍ନାନ କରି ନୂଆ ବସ୍ତ୍ର ପରିଧାନ କରିବା ସହ ନୂଆ ଶଙ୍ଖା, ଚୁଡ଼ି ଏବଂ ଅଳଙ୍କାର ସହ ପାଦରେ ଅଳତା ଲଗାଇ ନିଜକୁ ସଜେଇଥାନ୍ତି । ଏହାପରେ ଅନେକ ଫଳମୂଳ ସହ ନୂଆ ଶାଢ଼ି, ଶଙ୍ଖା, ସିନ୍ଦୁର, ନାଲି ବ୍ରତ, ସିନ୍ଦୁର, ଦୀପଧୂପ, ବରକୋଳି ପତ୍ର ଓ ଆଇନା ଆଦିକୁ ଥାଳିରେ ସଜାଇ ପୂଜା ପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତୁତି କରିଥାନ୍ତି । ଆମ ଓଡ଼ିଶାରେ ସାବିତ୍ରୀ ଓଷାକୁ ବିଭିନ୍ନ ଢଙ୍ଗରେ ପାଳନ କରାଯାଏ । କେତେକ ସ୍ଥାନରେ ସ୍ତ୍ରୀଲୋକମାନେ ଏକତ୍ରିତ ହୋଇ ତୁଳସୀ ଚଉରା ମୂଳେ ପୂଜା କରିଥାନ୍ତି । ଆଉ କେତେକ ସ୍ଥାନରେ ମହିଳାମାନେ ଦେବୀ ମନ୍ଦିରକୁ ଯାଇ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କଠାରୁ ପୂଜା କରାଇଥାନ୍ତି। ଶିଳପୁଆରେ ମଧ୍ୟ କେହି କେହି ସାବିତ୍ରୀ ବ୍ରତ ପୂଜା କରିଥାନ୍ତି। ଏକ ଶିଳପୁଆକୁ ପଞ୍ଚାମୃତ ଜଳରେ ସ୍ନାନ କରାଇ, ନୂତନ ବସ୍ତ୍ର ଅଳଙ୍କାରରେ ସଜାଇ ଦେବୀ ସାବିତ୍ରୀ ରୂପେ ସ୍ଥାପନ କରି ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା କରିଥାନ୍ତି ।  ପୂଜା ହୋଇଥିବା ଶାଢ଼ି, ସିନ୍ଦୁର, ଶଙ୍ଖା ଓ ବ୍ରତକୁ ପିନ୍ଧି ସ୍ବାମୀଙ୍କୁ ଫୁଲ, ଚନ୍ଦନ ଓ ଆଳତି କରି ପୂଜା କରନ୍ତି ଏବଂ ଶେଷରେ ସ୍ବାମୀଙ୍କ ଚରଣ ଛୁଇଁ ପ୍ରଣାମ କରି ସାତ ଜୀବନର ସାଥୀ ସହ ସ୍ବାମୀଙ୍କ ଦୀର୍ଘାୟୁ ଜୀବନର କାମନା ଓ ପରିବାରର ମଙ୍ଗଳ ପାଇଁ ପ୍ରାର୍ଥନା କରିଥାନ୍ତି।

   ସାବିତ୍ରୀ ବ୍ରତରେ ଦେବୀ ସାବିତ୍ରୀ, ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣ, ଯମଦେବତା ଓ ସତ୍ୟବାନଙ୍କୁ ପୂଜା କରିବାର ପରମ୍ପରା ରହିଛି । ଏହି ପର୍ବରେ ବିଶେଷ କରି ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଫଳମୂଳ ଯେପରି ପାଚିଲା ଆମ୍ବ, ପାଚିଲା ପଣସ, ସପୁରି, ତାଳସଜ, ନଡ଼ିଆ, କଦଳୀ, ଲିଚୁ, ଜାମୁକୋଳି ଭୋଗ କରାଯାଇଥାଏ । ତେବେ ପୂଜା ଶେଷ ହେବାପରେ ଭୋଗକୁ ଖାଇ ନିର୍ଜଳା ଉପବାସ ଭାଙ୍ଗିଥାନ୍ତି । ଦିନସାରା କେବଳ ଫଳାହାର ସହ ପଣା ପିଇ ରହିଥାନ୍ତି । ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସାତ୍ତ୍ବିକ ଭାବେ ଦିନଟିକୁ କଟାଇଥାନ୍ତି ଏବଂ ରାତ୍ରିରେ ନଖାଇବାର ପରମ୍ପରା ରହିଛି ।  ତେବେ ଏହି ବ୍ରତର ମହତ୍ତ୍ବ ହେଉଛି ଯେଉଁ ନାରୀ ଏହି ବ୍ରତ କରେ, ସେ ଆଜୀବନ ସଧବା ଏବଂ ପୁତ୍ରବତୀ ହୋଇ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ବୈକୁଣ୍ଠ ପ୍ରାପ୍ତି କରେ।

ସାବିତ୍ରୀ ମନ୍ଦିର

ଭୁବନେଶ୍ବରର ଲିଙ୍ଗରାଜ ମନ୍ଦିର ବେଢ଼ାର ଦକ୍ଷିଣ ପଶ୍ଚିମ କୋଣରେ ଦେବୀ ସାବିତ୍ରୀ ମନ୍ଦିର ଅବସ୍ଥିତ । ଏହି ମନ୍ଦିରର ନିର୍ମାଣ ଷଷ୍ଠ ଶତାବ୍ଦୀରେ କରାଯାଇଛି ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଏ । ଦେବୀ ସାବିତ୍ରୀ ଦ୍ବିଭୂଜା ରୂପେ ଏଠି ପୂଜା ପାଇଥାନ୍ତି । ଦକ୍ଷିଣ ହସ୍ତ ବରଦା ମୁଦ୍ରା ଏବଂ ବାମ ହସ୍ତରେ ଏକ ପଦ୍ମ ଫୁଲ ଧାରଣ କରିଛନ୍ତି । ତେବେ ଲିଙ୍ଗରାଜ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ଦର୍ଶନ ପରିକ୍ରମାରେ ଅଷ୍ଟମୂର୍ତ୍ତି ଦର୍ଶନ ବହୁତ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହି ପରିକ୍ରମାରେ ଦେବୀ ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ ସ୍ଥାନ ସପ୍ତମ । ତେଣୁ ମହାପ୍ରଭୁ ଲିଙ୍ଗରାଜଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରିଆସୁଥିବା ପ୍ରତିଟି ଶ୍ରଦ୍ଧାଳୁ ଦେବୀ ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ ଆଗରେ ମୁଣ୍ଡ ନୁଆଇଁଥାନ୍ତି, ଯାହାଦ୍ବାରା ପରିବାରର ମଙ୍ଗଳ ଏବଂ ମନୋକାମନା ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ ବୋଲି ବିଶ୍ବାସ ରହିଛି । ତେବେ ଦେବୀ ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ ମୁଖ୍ୟ ପର୍ବ ମଧ୍ୟରେ ସାବିତ୍ରୀ ଅମାବାସ୍ୟା ଅନ୍ୟତମ । ଏହି ଦିନ ମା’ଙ୍କ ନିକଟରେ ସଧବା ନାରୀଙ୍କ ଭିଡ଼ ଜମିବା ସହ ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା କରାଯାଏ ।

ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ମାସର ଏହି ପବିତ୍ର ପର୍ବ ଦିନ ଓଡ଼ିଶାର ପୁରପଲ୍ଲୀ ଉତ୍ସବ ମୂଖରିତ ହୋଇ ଉଠେ । ବେଶ୍ କିଛି ଦିନ ଆଗରୁ ପୂଜା ପାଇଁ ପ୍ରସ୍ତୁତି ଆରମ୍ଭ ହୋଇଯାଇଥାଏ । ଓଡ଼ିଆ ଘରେ ସାବିତ୍ରୀ ପାଇଁ ବିବାହିତ ନାରୀମାନଙ୍କ ବାପଘରୁ ଭାର ଆସିବାର ପରମ୍ପରା ରହିଛି । ତେଣୁ ସାବିତ୍ରୀ ବ୍ରତ ପୂର୍ବରୁ ଏହି ଭାରରେ ଆସିଥାଏ ନୂତନ ଶାଢ଼ୀଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଶଙ୍ଖା, ସିନ୍ଦୁର ଓ ଫଳମୂଳ । ଆଉ ଏହାକୁ ହିଁ ନେଇ ସଧବା ନାରୀଟିଏ ପୂଜା କରିଥାଏ । ଏହି ସାବିତ୍ରୀ ଓଷା ହେଉଛି ପ୍ରତିଟି ନାରୀରର ଏକ ବିଶ୍ବାସ, ଉପାସନା ଓ ଉପବାସ, ଭକ୍ତି ଓ ପ୍ରେମର ପର୍ବ। ବିଶେଷ କରି ସାବିତ୍ରୀ ଅମାବାସ୍ୟା ଦୃଢ଼ ଇଚ୍ଛା ଶକ୍ତି ଏବଂ ସାଧନା ବଳରେ ସବୁ କାର୍ଯ୍ୟରେ ସିଦ୍ଧି ମିଳି ପାରେ ବୋଲି ନାରୀମାନଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷା ଦେଇଥାଏ ।

ଧୀରେ ଧୀରେ ବଦଳି ଚାଲିଛି ଯୁଗ ଏବଂ ବଦଳିଛି ଲୋକଙ୍କ ଜୀବନଶୈଳୀ ଓ ମାନସିକତା । ଆଉ ବିଭିନ୍ନ ପର୍ବପର୍ବାଣୀକୁ ପାଳିବାର ଢଙ୍ଗକୁ ନିଜ ହିସାବରେ ବଦଳାଇ ଚାଲିଛନ୍ତି ଆଧୁନିକତାରେ ଲିପ୍ତ ମଣିଷ । କିନ୍ତୁ ଉକ୍ତ ପର୍ବପର୍ବାଣୀରେ ନିହିତ ରହସ୍ୟ ଓ ତତ୍ତ୍ବ ଆଜି ବି ସମାନ । ତେଣୁ ଆମେ ଓଡ଼ିଆ ଯେଉଁଠି ବି ରହିବା ନିଜ ମାଟି ଓ ନିଜ ଉତ୍କଳୀୟ ସଂସ୍କୃତିକୁ ଯେମିତି ନଭୁଲିଯିବା ତାହା ହେଉଛି ଆମ ଆଲେଖ୍ୟର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ । ଆଗକୁ ବି ଆମେ ଏପରି ଓଡ଼ିଶାର ପର୍ବପର୍ବାଣୀକୁ ନେଇ ଆସିବୁ ଅନେକ ବ୍ଲଗ । ତେବେ ଆମର ଏହି ବ୍ଲଗଟି କେମିତି ଲାଗିଲା, ଆମକୁ କମେଣ୍ଟ ମାଧ୍ୟମରେ ଜଣାନ୍ତୁ । ଆପଣଙ୍କ ମତାମତ ଆମକୁ ଆଗକୁ ନେବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରବି ।